Hansy
16-11-11, 10:45 AM
LÀM THẾ NÀO ĐỂ CÓ
THƠ HAY?
Nguyễn Khôi
Ai làm thơ chẳng mong có thơ hay: một bài, một câu, thậm chí một chữ độc đáo nổi tiếng để đời (ví dụ: chữ (từ) SÁNG trong câu:"một tiếng chim kêu sáng cả rừng" của Khương Hữu Dụng) đó là những hào quang của chữ nghĩa làm cho thơ bất hủ.Đó là trạng thái tâm hồn làm bừng phát t́nh yêu, khởi điểm của một ư thơ.
Người làm thơ trước tiên phải có THI HỨNG (nói theo Max Jacob th́ đó là trực giác, cái đó gọi là sự quyến rũ). Khi nội tâm gặp cảnh sinh t́nh bật ra cái HỨNG (sự khởi phát bột trào thành THƠ). Trước thời điểm đó là "chút linh cầu măi không về, phân vân giấy trắng chưa nề mực đen" như Hồ Dzếnh đă tả, cái phút hứng chưa đến ấy được Tản Đà ghi lại bằng h́nh ảnh "đêm qua ra ra vào vào, quẩn quanh chỉ tốn thuốc lào v́ THƠ".
Và "TỨ THƠ chỉ có khi cưỡi lừa đi trên cầu BÁ dưới trời tuyết" như Trịnh Khải xưa đă nói. Đó là vụ nổ Big-Bang để h́nh thành ra vũ trụ- cái ư tưởng vụt trào ấy trong hồn tung ra TỨ THƠ. Cái TỨ là sự linh ứng- nghĩ ra, phát hiện ra một cái ǵ đó nó co thể khiến cho cái THẦN (tinh thần) của nhà thơ cảm nhận thấy được sự vật để viết ra những câu thơ (nội dung) mang tư tưởng và t́nh cảm của tác giả. Ư là do suy nghĩ mà ra.
LỜI là do Ư mà đến. Nhà thi sĩ bậc thầy (ông Hoàng của thi ca nước Việt) đă từng dạy "TỨ là h́nh tượng thơ diễn đạt được một ư trọn vẹn, từ chỗ có Ư sẽ đẻ ra TỨ, có TỨ tất có Ư, nhưng có Ư chưa hẳn có TỨ. Ví dụ: Ư là muốn nói tới sự say đắm si mê của chàng với nàng (đó mới là chung chung chưa rơ ràng), chỉ đến khi thi sĩ thể hiện bằng một h́nh tượng thơ cụ thể:
Mắt em là một ḍng sông
Thuyền ta bơi lặng trong ḍng mắt em.
(Lưu Trọng Lư)
th́ đă là một TỨ thơ độc đáo. Có Ư (ư tưởng) nhà thơ phải t́m ṭi sáng tạo để dựng TỨ( như khung nhà, kiểu dáng nhà trong cái ư muốn xây nhà) để thể hiện được sự trọn vẹn của Ư, gợi lên những cảm hứng gây xúc động ḷng người, tạo ra những mối liên tưởng rộng mở, có giá trị thẩm mỹ cao(biến cái mông lung chưa có h́nh thù ǵ trong trí năo thành h́nh tượng thơ, cấp cho nó một khuôn khổ nhất định).Thi sỹ vắt nặn ra TỨ THƠ khác nào nghệ nhân vắt nặn ra đồ gốm sứ vậy.Những câu thơ HAY thường là đă mang trọn vẹn một TỨ THƠ:
Khi ta ở chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi đất đă hóa tâm hồn
(Chế Lan Viên)
Không ở rể mà vẫn là rể quư
Để mỗi năm lại lên Tết Chiềng Ly
(NK)
Dù tản mát khắp chân trời góc bể
C̣n tấc ḷng vẫn gửi gắm nơi quê.
(NK)
Tháng giêng ngúng nguẩy thẹn tḥ
Bàn tay ủ ấm đôi ṿ rượu tăm.
(Lê Đ́nh Cánh)
Khi em đến gương trăng vừa lặn mất
Em dịu hiền tươi mát một vầng trăng.
(NK)
Thầy giáo dạy NK hồi cấp 3 đă nói: đọc thơ, về thực chất là ta đang thưởng thức một TỨ THƠ. TỨ trong toàn bài là một h́nh tượng THƠ xuyên suốt cả bài thơ, thể hiện tư tưởng nghệ thuật của bài thơ. TỨ THƠ mang đặc điểm của cách nh́n, cách cảm, cách nghĩ của nhà thơ.(mỗi người một cách).
Như vậy công việc quan trọng cốt lơi của người làm thơ là phải t́m được TỨ THƠ (lao tâm khổ tứ là v́ thế)- nó tương tự như nhà tiểu thuyết phải có "cốt truyện" vậy.Đầu để bài thơ nhiều khi đă chứa đủ cái TỨ THƠ trong đó, nói cách khác là: đầu đề thơ ôm trùm TỨ THƠ, khiến người đời đọc xong nhơ măi, biến thành ấn tượng ăn sâu vào tâm hồn người đọc (Bóng cây Kơnia, Núi đôi, Gương mặt quê hương, Cuộc chia ly mầu đỏ...)
Khi sáng tác cấu TỨ (vắt nặn ra TỨ THƠ) người làm thơ thường có hai cái lo: ai đó mà mạch suy nghĩ bế tắc thường thơ nghèo nàn. Kẻ lắm lời thường là thơ lộn xộn. Hiểu biết rộng th́ cứu được sự nghèo nàn. Nắm lấy một điểm (ư chính) để xâu suốt tất cả, đó là thứ thuốc chữa bệnh lộn xộn.T́nh cảm tư tưởng của bài thơ vô cùng phức tạp và khó nắm bắt. H́nh thức của nó cũng khác nhau và thay đổi.Có khi lời thô kệch lại nảy sinh cái ư (Tứ) hay, có khi việc tầm thường làm tóat ra ư mới.
Một bài thơ đạt tiêu chí HAY phải là ư mới, tứ lạ, đồng thời c̣n lệ thuộc vào cái tài hoa trong việc diễn đạt t́nh cảm tư tưởng với ngôn từ điêu luyện(sáng tạo từ mới), không lặp lại các chữ (từ) đă sáo ṃn cũng như thủ pháp triển khai cấu TỨ sao cho h́nh tượng thơ sống động... Trong một bài thơ phải có những câu đột xuất, chữ độc đáo (nhăn tự- chữ mắt) đầy h́nh tượng, gây ấn tượng sâu sắc vào ḷng người đọc để cho bài thơ bất tử,trẻ măi không già.
Tóm lại TỨ THƠ là đặc sản của tâm hồn thi sỹ, mỗi người tạo ra cái riêng, cái cốt cách độc đáo của ḿnh với một ngôn ngữ giọng điệu không giống ai. TỨ THƠ là giường cột kết cấu nên bài thơ làm nổi bật tư tưởng chủ đề của bài thơ (chứa đựng triết lư sâu sắc nội dung có tầm bao quát lớn).
Cái "Siêu" của một số nhà thơ có tay nghề cao là đă biết cắt tỉa bớt lá cành rườm rà của một Ư thơ để làm bật TỨ là phần tinh túy nhất của bài thơ (ví như bông hoa) để thêm phần rực rỡ (Là ngụy trang, Ngọn đèn đứng gác, Dáng đứng Việt Nam ).
Theo thiển ư của NK th́ ngoài những lư sự trên, người làm thơ muốn có thơ HAY phải là người có tâm hồn, nung nấu, ấp ủ một cái ǵ đó để rồi bất chợt tức cảnh sinh t́nh bật ra thi hứng, tạo ra TỨ THƠ... (chứ không phải cố nghĩ, cố rặn ra thơ, ghép vần rồi tự vỗ đùi "tuyệt tác!"). THƠ HAY không lệ thuộc vào thể loại cũ mới, vấn đề là có hồn hay vô hồn, ư mới, tứ lạ và có ĐẸP hay không? và THƠ HAY c̣n phải là thơ để cho người đời ngâm, đọc một cách thích thú nữa kia. Nói th́ dễ, làm th́ khó, thôi th́:
Ta dù lếch thếch lôi thôi
Mong thơ sinh hạ cho đôi ba ḍng.
(Nguyễn Duy)
Hà Nội ngày 13 tháng Giêng năm 2002
NGUYỄN KHÔI
THƠ HAY?
Nguyễn Khôi
Ai làm thơ chẳng mong có thơ hay: một bài, một câu, thậm chí một chữ độc đáo nổi tiếng để đời (ví dụ: chữ (từ) SÁNG trong câu:"một tiếng chim kêu sáng cả rừng" của Khương Hữu Dụng) đó là những hào quang của chữ nghĩa làm cho thơ bất hủ.Đó là trạng thái tâm hồn làm bừng phát t́nh yêu, khởi điểm của một ư thơ.
Người làm thơ trước tiên phải có THI HỨNG (nói theo Max Jacob th́ đó là trực giác, cái đó gọi là sự quyến rũ). Khi nội tâm gặp cảnh sinh t́nh bật ra cái HỨNG (sự khởi phát bột trào thành THƠ). Trước thời điểm đó là "chút linh cầu măi không về, phân vân giấy trắng chưa nề mực đen" như Hồ Dzếnh đă tả, cái phút hứng chưa đến ấy được Tản Đà ghi lại bằng h́nh ảnh "đêm qua ra ra vào vào, quẩn quanh chỉ tốn thuốc lào v́ THƠ".
Và "TỨ THƠ chỉ có khi cưỡi lừa đi trên cầu BÁ dưới trời tuyết" như Trịnh Khải xưa đă nói. Đó là vụ nổ Big-Bang để h́nh thành ra vũ trụ- cái ư tưởng vụt trào ấy trong hồn tung ra TỨ THƠ. Cái TỨ là sự linh ứng- nghĩ ra, phát hiện ra một cái ǵ đó nó co thể khiến cho cái THẦN (tinh thần) của nhà thơ cảm nhận thấy được sự vật để viết ra những câu thơ (nội dung) mang tư tưởng và t́nh cảm của tác giả. Ư là do suy nghĩ mà ra.
LỜI là do Ư mà đến. Nhà thi sĩ bậc thầy (ông Hoàng của thi ca nước Việt) đă từng dạy "TỨ là h́nh tượng thơ diễn đạt được một ư trọn vẹn, từ chỗ có Ư sẽ đẻ ra TỨ, có TỨ tất có Ư, nhưng có Ư chưa hẳn có TỨ. Ví dụ: Ư là muốn nói tới sự say đắm si mê của chàng với nàng (đó mới là chung chung chưa rơ ràng), chỉ đến khi thi sĩ thể hiện bằng một h́nh tượng thơ cụ thể:
Mắt em là một ḍng sông
Thuyền ta bơi lặng trong ḍng mắt em.
(Lưu Trọng Lư)
th́ đă là một TỨ thơ độc đáo. Có Ư (ư tưởng) nhà thơ phải t́m ṭi sáng tạo để dựng TỨ( như khung nhà, kiểu dáng nhà trong cái ư muốn xây nhà) để thể hiện được sự trọn vẹn của Ư, gợi lên những cảm hứng gây xúc động ḷng người, tạo ra những mối liên tưởng rộng mở, có giá trị thẩm mỹ cao(biến cái mông lung chưa có h́nh thù ǵ trong trí năo thành h́nh tượng thơ, cấp cho nó một khuôn khổ nhất định).Thi sỹ vắt nặn ra TỨ THƠ khác nào nghệ nhân vắt nặn ra đồ gốm sứ vậy.Những câu thơ HAY thường là đă mang trọn vẹn một TỨ THƠ:
Khi ta ở chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi đất đă hóa tâm hồn
(Chế Lan Viên)
Không ở rể mà vẫn là rể quư
Để mỗi năm lại lên Tết Chiềng Ly
(NK)
Dù tản mát khắp chân trời góc bể
C̣n tấc ḷng vẫn gửi gắm nơi quê.
(NK)
Tháng giêng ngúng nguẩy thẹn tḥ
Bàn tay ủ ấm đôi ṿ rượu tăm.
(Lê Đ́nh Cánh)
Khi em đến gương trăng vừa lặn mất
Em dịu hiền tươi mát một vầng trăng.
(NK)
Thầy giáo dạy NK hồi cấp 3 đă nói: đọc thơ, về thực chất là ta đang thưởng thức một TỨ THƠ. TỨ trong toàn bài là một h́nh tượng THƠ xuyên suốt cả bài thơ, thể hiện tư tưởng nghệ thuật của bài thơ. TỨ THƠ mang đặc điểm của cách nh́n, cách cảm, cách nghĩ của nhà thơ.(mỗi người một cách).
Như vậy công việc quan trọng cốt lơi của người làm thơ là phải t́m được TỨ THƠ (lao tâm khổ tứ là v́ thế)- nó tương tự như nhà tiểu thuyết phải có "cốt truyện" vậy.Đầu để bài thơ nhiều khi đă chứa đủ cái TỨ THƠ trong đó, nói cách khác là: đầu đề thơ ôm trùm TỨ THƠ, khiến người đời đọc xong nhơ măi, biến thành ấn tượng ăn sâu vào tâm hồn người đọc (Bóng cây Kơnia, Núi đôi, Gương mặt quê hương, Cuộc chia ly mầu đỏ...)
Khi sáng tác cấu TỨ (vắt nặn ra TỨ THƠ) người làm thơ thường có hai cái lo: ai đó mà mạch suy nghĩ bế tắc thường thơ nghèo nàn. Kẻ lắm lời thường là thơ lộn xộn. Hiểu biết rộng th́ cứu được sự nghèo nàn. Nắm lấy một điểm (ư chính) để xâu suốt tất cả, đó là thứ thuốc chữa bệnh lộn xộn.T́nh cảm tư tưởng của bài thơ vô cùng phức tạp và khó nắm bắt. H́nh thức của nó cũng khác nhau và thay đổi.Có khi lời thô kệch lại nảy sinh cái ư (Tứ) hay, có khi việc tầm thường làm tóat ra ư mới.
Một bài thơ đạt tiêu chí HAY phải là ư mới, tứ lạ, đồng thời c̣n lệ thuộc vào cái tài hoa trong việc diễn đạt t́nh cảm tư tưởng với ngôn từ điêu luyện(sáng tạo từ mới), không lặp lại các chữ (từ) đă sáo ṃn cũng như thủ pháp triển khai cấu TỨ sao cho h́nh tượng thơ sống động... Trong một bài thơ phải có những câu đột xuất, chữ độc đáo (nhăn tự- chữ mắt) đầy h́nh tượng, gây ấn tượng sâu sắc vào ḷng người đọc để cho bài thơ bất tử,trẻ măi không già.
Tóm lại TỨ THƠ là đặc sản của tâm hồn thi sỹ, mỗi người tạo ra cái riêng, cái cốt cách độc đáo của ḿnh với một ngôn ngữ giọng điệu không giống ai. TỨ THƠ là giường cột kết cấu nên bài thơ làm nổi bật tư tưởng chủ đề của bài thơ (chứa đựng triết lư sâu sắc nội dung có tầm bao quát lớn).
Cái "Siêu" của một số nhà thơ có tay nghề cao là đă biết cắt tỉa bớt lá cành rườm rà của một Ư thơ để làm bật TỨ là phần tinh túy nhất của bài thơ (ví như bông hoa) để thêm phần rực rỡ (Là ngụy trang, Ngọn đèn đứng gác, Dáng đứng Việt Nam ).
Theo thiển ư của NK th́ ngoài những lư sự trên, người làm thơ muốn có thơ HAY phải là người có tâm hồn, nung nấu, ấp ủ một cái ǵ đó để rồi bất chợt tức cảnh sinh t́nh bật ra thi hứng, tạo ra TỨ THƠ... (chứ không phải cố nghĩ, cố rặn ra thơ, ghép vần rồi tự vỗ đùi "tuyệt tác!"). THƠ HAY không lệ thuộc vào thể loại cũ mới, vấn đề là có hồn hay vô hồn, ư mới, tứ lạ và có ĐẸP hay không? và THƠ HAY c̣n phải là thơ để cho người đời ngâm, đọc một cách thích thú nữa kia. Nói th́ dễ, làm th́ khó, thôi th́:
Ta dù lếch thếch lôi thôi
Mong thơ sinh hạ cho đôi ba ḍng.
(Nguyễn Duy)
Hà Nội ngày 13 tháng Giêng năm 2002
NGUYỄN KHÔI