Đạm Phương nữ sử - Ngôi sao đầu thế kỷ
(Dân trí) - Có thể nói, từ cây bút tài tử, Đạm Phương nữ sử mau chóng trở thành nhà báo chuyên nghiệp có bản lĩnh, có tay nghề. Từ nhà thơ tài hoa, bà trở thành nhà giáo dục học tâm huyết, tác giả nhiều bài báo, cuốn sách có hàm lượng khoa học.
T́m hiểu sự nghiệp báo chí của bà Đạm Phương, thật khó tách bạch tân văn với biên khảo. Nhiều cuốn sách bà tập hợp theo chủ đề những bài báo đă in, hoặc phát triển tư duy từng tŕnh bày trên báo chí. Nhiều ư tưởng của bà được mang ra giảng dạy, thực hành, kiểm nghiệm.
Quăng đời làm báo của bà Đạm Phương không dài, khởi đầu năm 1918 và ngưng lại năm 1930. Trong hơn một thập niên, Đạm Phương nữ sử đă chứng tỏ là cây bút sung sức, tự tin, có mặt đều đặn với năng suất cao. Bà cộng tác với nhiều tờ báo nổi tiếng thời bấy giờ tại cả ba trung tâm là Hà Nội, Sài G̣n và Huế. Cùng lúc, bà giữ chuyên mục “Lời đàn bà”của nhật báo Trung Bắc tân văn, lại góp bài đều đặn cho mục “Văn đàn bà” tạp chí Hữu thanh, trong khi vẫn cộng tác đều đều với một số cơ quan khác nữa. Sức làm việc của bà thời gian này thật đáng kính phục.
Làm báo hằng ngày vất vả. Đă đảm nhận “chuyên mục” th́ kỳ nào cũng phải có bài. Bà Đạm Phương lại không làm việc ngay tại ṭa soạn mà sống ở Huế. Bảo đảm đủ và kịp thời bài vở cùng một lúc cho nhiều tờ báo, trong hoàn thành giao thông bưu điện nước ta đầu thế kỷ 20, rơ ràng cường độ lao động lớn, nhất là đối với một phụ nữ. Bà tiến nhanh trên trường báo chí. So sánh những bài đầu tiên kư Đạm Phương đăng tạp chí Nam phong (1918) với những bài bà viết về sau, vào những năm 1929-1930 trên báoPhụ nữ tân văn chẳng hạn, có thể nhận rơ bước tiến của tác giả cả về nội dung lẫn h́nh thức. Nếu các bài văn xuôi đăng tạp chí Nam phong nặng hơi văn biền ngẫu, thi thoảng điểm xuyết mấy vần thơ cảm hoài, th́ các bài viết đăng báo Trung Bắc tân văn và đặc biệt báo Phụ nữ tân văn, đề cập nhiều vấn đề xă hội, văn chương mạch lạc, sắc sảo - nhất là khi bà tham gia luận chiến. Nói cách khác, tư tưởng và văn phong của theo thời gian ngày một “hiện đại” lên, hiểu theo mặt bằng báo chí hồi bấy giờ.
Có thể nói, từ cây bút tài tử, Đạm Phương nữ sử mau chóng trở thành nhà báo chuyên nghiệp có bản lĩnh, có tay nghề. Từ nhà thơ tài hoa, bà trở thành nhà giáo dục học tâm huyết, tác giả nhiều bài báo, cuốn sách có hàm lượng khoa học.
Con người sống trong thời đại, khó có mấy ai thoát hẳn sự chi phối của hoàn cảnh xă hội, điều kiện giáo dục, vv... Trường hợp bà Đạm Phương, bên cạnh sự g̣ bó của chế độ và luật pháp đầu thế kỷ 20, bà c̣n chịu nhiều ràng buộc khác. Đó là đẳng cấp xuất thân, là gia thế nhà chồng, là ư thức hệ phong kiến đă thấm vào xương tủy từ tuổi ấu thơ, cùng bao nhiêu tập tục lễ giáo cung đ́nh, vọng tộc. Từ tấm bé, bà được dạy dỗ theo lễ giáo phong kiến. Bà không tiếp cận trực tiếp và có hệ thống tư tưởng Âu Tây từ tuổi nhỏ tại học đường. V́ vậy, dễ hiểu v́ sao phương pháp tư duy của bà không bằng các thế hệ sau - mà một điển h́nh nổi bật chính là con trai bà: cây bút chính luận Hải Triều.
Vượt qua vô vàn ràng buộc, Đạm Phương nữ sử có đủ nghị lực và ư chí vươn lên, thoát dần hoàn cảnh, đẳng cấp cũng như một phần hệ ư thức phong kiến. Bà quan tâm tự bồi bổ kiến thức, thay đổi cách nghĩ, kế thừa tinh túy của nền giáo dục truyền thống, từ đó tiếp cận các quan điểm tiến bộ của phương Tây. Noi gương các chí sĩ cách mạng, bà hướng tới cái chân, cái thiện. Từ ḷng thương người và thiện chí có ích cho nhân quần, bà trở thành nhà hoạt động xă hội mang tư tưởng dân chủ, dân quyền. Đọc một số tác phẩm của bà, chúng tôi có cảm tưởng dường như nhà báo Đạm Phương sẵn sàng tiếp cận hệ tư tưởng tiên tiến của thời đại.
Cùng với bà Sương Nguyệt Anh, bà Đạm Phương là một trong hai nhà báo nữ đầu tiên lên tiếng đấu tranh v́ nữ quyền và b́nh đẳng giới ở nước ta. Tuy nhiên, bà không tŕnh bày có hệ thống ngay từ đầu quan điểm của ḿnh về vấn đề rộng lớn là nữ giới, nữ quyền, dân chủ, b́nh đẳng giới và b́nh đẳng xă hội nói chung. Qua các tác phẩm bà để lại, theo nhận thức của chúng tôi, có thể phác họa lộ tŕnh tư duy của Đạm Phương nữ sử về vấn đề ấyđại thể như sau:
Con người, nữ cũng như nam, sinh ra trên đời ai cũng đều có thể chất và tâm hồn, không ai là cây cỏ, không ai là thú vật. Về thể chất, phụ nữ không mạnh mẽ bằng nam giới song lại có thiên chức làm vợ, làm mẹ, giáo dục con cái từ thuở nằm nôi, thậm chí từ khi cái thai c̣n trong bụng mẹ. “Cái thiên chức ấy tùy theo thời thế hoàn cảnh mà cải tạo gia đ́nh dính liền với xă hội, để gây hạnh phước cho quần chúng” (Báo Phụ nữ tân văn, ngày 6-3-1930). Sở dĩ phụ nữ phải chịu đè nén ngay từ trong gia đ́nh và bị áp bức khi ra xă hội, chủ yếu do họ ít được học - nhược điểm này bắt nguồn từ quan điểm lạc hậu về sự học của nữ giới của xă hội phong kiến. Muốn tiến lên ngang bằng nam giới, phụ nữ cần có học thức rộng. Mục tiêu cao cả của giáo dục là đem lại hạnh phúc cho mọi người. Cần phải thay đổi “quan niệm hủ lậu” cản trở phụ nữ tiến xa trên đường học vấn. “Đàn bà là người, đàn bà là phần nửa nhơn loại... Nếu tất cả đàn bà thế giới không có học thức, th́ một nữa nhân loại có lẽ là thú cả”. Sự học thời nào cũng đi từ thấp tới cao, từ gia đ́nh đến học đường, xă hội. Phải học suốt đời, học đi đôi với hành. Nói b́nh đẳng xă hội là có b́nh đẳng giới trong đó. Bà tâm đắc ư của Lương Khải Siêu, nhà cách tân Trung Quốc: “Cuộc vận động nhân quyền theo nghĩa rộng tức là vận động nữ quyền” (Báo Trung Bắc tân văn, ngày 25-9-1926).
Về hoạt động thực tiễn, thời gian đầu Đạm Phương nữ sử nặng về giáo dục các em nữ theo mô h́nh gia đ́nh nền nếp công, dung, ngôn, hạnh (nhưng bà đặt ngôn và hạnh trước dung). Các em gái nên học thêu thùa, may vá, làm việc nội trợ, ai có điều kiện th́ thêm cầm, thi, họa… Dần dà cái nh́n của tác giả cởi mở hơn, tiến bộ hơn, sát cuộc sống hơn. Bà quan tâm đến toàn thể nhi đồng, nam cũng như nữ, đến giáo dục gia đ́nh nói chung. Bà coi trọng các ngành nghề thủ công, kể cả nghề chân tay vất vả như nuôi tằm ươm tơ, miễn là làm ra thu nhập. Bà cổ vũ phụ nữ tham gia công tác xă hội. “Nữ công chẳng những giúp cho đàn bà về đường tự lập, mà lại về đường sinh kế, và thứ nữa là cái mầm mống của sự công nghệ thực nghiệp nước nhà sau này” (Báo Trung Bắc tân văn, 21-6-1926). “Để bước lên cái bước thành nam nữ b́nh quyền, nữ giới cần có học thức rộng” (6-3-1930). Nói cách khác, tư duy và hành động của bà Đạm Phương càng về sau càng mang tính xă hội rơ rệt.
Trong mọi trước tác của ḿnh, Đạm Phương nữ sử đều đặt vấn đề giáo dục lên đầu, coi là khâu then chốt. Nhà phê b́nh văn học Thiếu Sơn từ những năm 30 đă nhận xét: “Đứng về phương diện nghệ thuật mà nói th́ hai bộ tiểu thuyết (Kim tú cầu, 1928 và Hồng phấn tương tri, 1929) c̣n nhiều khuyết điểm lắm. Song nếu lấy nó để khảo thêm về tâm chí tác giả, th́ ta sẽ thấy Đạm Phương nữ sử là một bậcnữ sử tiên giác đă biết rơ cái hoàn cảnh ḿnh, cái xă hội ḿnh,muốn kiếm những phương thuốc để sửa đổi lấy nó, và muốn nêu ra những lư tưởng hoàn thiện làm mục đích cho sự cải cách này”.
Từ gia đ́nh phong kiến khép kín bước ra xă hội rộng mở, Đạm Phương nữ sử sớm khẳng định là một nhà hoạt động có tài tổ chức. Có thể coi là kỳ công cuộc vận động khéo léo của bà nhằm dựng lên “Nữ công học hội” (1926), tổ chức giáo dục tư nhân đầu tiên dành cho phụ nữ ở nước ta, mở tại kinh đô phong kiến dưới ách thực dân, mà vẫn tranh thủ được sự công nhận của nhà cầm quyền. Tổ chức tạo thanh thế cho bà mở rộng giao lưu, liên kết với trí thức trong Nam ngoài Bắc.
Do điều kiện xuất thân cũng như hoàn cảnh xă hội thời bấy giờ, bà Đạm Phương không công khai bài bác chế độ phong kiến. Tuy nhiên, khách quan mà xét, nhiều quan điểm của bà về giáo dục và xă hội, đi dần từ thấp tới cao, kết hợp lư thuyết với thực hành, là sự phủ định gián tiếp khá nhiều nguyên lư và quan điểm vốn được coi là nền tảng của hệ ư thức phong kiến.
Tư tưởng chống thực dân, vạch trần tính đồi bại của chế độ cũ ở bà Đạm Phương có khả năng đi xa tới đâu? Theo các tác giả Nguyễn Khoa Diệu Biên và Cửu Thọ, Đạm Phương nữ sử c̣n có tác phẩm Năm mươi năm về trước, “một cuốn tiểu thuyết vạch trần những xấu xa thối nát của cuộc sống trong cung đ́nh”. Cuốn sách bị Sở kiểm duyệt Pháp tiêu hủy ngay bản thảo xin giấy phép xuất bản (1944). Từ thông tin trên, chúng tôi suy luận: Nếu tiểu thuyết của bà Đạm Phương đơn thuần vạch trần những xấu xa thối nát của cuộc sống cung đ́nh, chưa chắc nó bị nhà cầm quyền Pháp đi tới mức thiêu hủy bản thảo. Ngược lại, họ c̣n có thể khuyến khích là khác, bởi người Pháp luôn t́m cách làm mất mặt hoàng triều trước dư luận nhân dân ta để họ càng dễ bề thao túng hơn và làm giảm thiểu khả năng một ngày nào đó từ cung đ́nh biết đâu chẳng đột ngột xuất hiện một nhân vật như Hàm Nghi, Thành Thái hay Duy Tân chẳng hạn.
Cuốn tiểu thuyết được viết cuối những năm 1940 về những câu chuyện thuộc “50 năm về trước”, tức là cuối thế kỷ 19, thời gian thực dân Pháp dùng mọi thủ đoạn áp đặt guồng máy thống trị của họ lên toàn cơi Việt Nam. Họ rất quan tâm đến Trung Kỳ, “nơi ấn náu cuối cùng của vua quan nhà Nguyễn” - nói theo chữ của chính họ. Vậy th́, phải chăng cuốn tiểu thuyết bị hủy bản thảo ấy, bên cạnh việc “bóc trần những xấu xa thối nát trong cung đ́nh”, c̣n có phần tố cáo tội ác thực dân gây nên cho đất nước ta, bao gồm triều đ́nh trong đó, mà nhờ nhân thân đặc biệt của ḿnh, tác giả biết rơ ràng, cụ thể hơn những ǵ người đương thời và chúng ta ngày nay được biết? Xem xét tác động của thời cuộc đến toàn bộ cuộc đời bà Đạm Phương, chúng tôi nghĩ cái làm cho bà đau xót là những xấu xa thối nát trong cuộc sống cung đ́nh đă đành, mà bên cạnh nó và bức xúc hơn chắc chắn là tội ác thực dân, do đó suy luận như trên không hẳn không có cái lôgíc của nó.
Với toàn bộ hoạt động xă hội, văn hóa, giáo dục, báo chí của Đạm Phương nữ sử, sinh thời bà đă được dư luận đánh giá cao. Ngày nay, sau hơn nửa thế kỷ bà qua đời, qua những tư liệu tiếp cận được, thiết nghĩ có đủ căn cứ để khẳng định: Đạm Phương nữ sử là một ngôi sao sáng của Việt Nam đầu thế kỷ 20. Bà là một trong số nhà báo được nhiều người biết nhất, bất luận nam hay nữ, thời bấy giờ. Bà là cây bút nữ thành danh cả trên văn đàn và báo chí. Bằng tài năng, nghị lực và cống hiến của ḿnh, Đạm Phương nữ sử tự khẳng định làmột trong số hiếm hoi những nhà văn, nhà báo lớn thuộc phái nữ nước ta trước Cách mạng tháng Tám 1945.
Đạm Phương nữ sử, tên thật Tôn Nữ Đồng Canh, là nhà báo,nhà thơ, nhà hoạt động văn hóa, xă hội nổi tiếng đầu thế kỷ 20. Bà sinh ngày 3-6-1881 tại Huế, mất ngày 10-12-1947 tại Thanh Hóa. Là cây bút kiên quyết đấu tranh v́ nữ quyền, cộng tác với nhiều tờ báo nổi tiếng thời bấy giờ như Nam phong, Hữu thanh, Tiếng dân, Trung Bắc tân văn, Thực nghiệp dân báo, Phụ nữ tân văn… là tác giả của nhiều sách, được biết nhiều hơn cả là cuốn Giáo dục nhi đồng (1942). Bà làm Hội trưởng Nữ công học Hội Huế, tổ chức giáo dục tư nhân đầu tiên ở nước ta dành cho các em gái (từ 1926). Năm 1928, bà bị thực dân Pháp bắt giam v́ chúng nghi bà có liên quan đến đảng Tân Việt.
Phan Quang
|