[phale]

Trong một bài luận chính trị, ta đưa ra một phản luận dứt khoát nhưng dài dòng trước quan điểm của đối thủ. Qua một nửa bài luận, đối thủ cho biết rằng anh ta đã bị thuyết phục. Chúng ta không cần phải nói gì thêm. Tuy nhiên, ta vẫn tiếp tục cuộc tranh cãi nhạt nhẽo để đi đến một kết luận không cần thiết.
Chúng ta không thể thuyết phục người khác một cách tuyệt đối với kiểu hành vi hoàn toàn lập dị như thế này.

Điều khiến cho các hoạt động này trở thành những chiếc bẫy tư duy là vì chúng tiến triển mà không dính dáng gì đến nhu cầu và lợi ích của chúng ta. Nó thường không mang lại cho chúng ta ước muốn tiếp tục thực hiện đến cùng. Trái lại, trò chơi Cờ Tỉ Phú quá dài; việc đấu tranh để nhớ lại những thông tin không có giá trị; chương trình tivi dở tệ mang đến cảm giác khó chịu. Ta thiếu sự kiên nhẫn để hoàn thành chúng, đồng thời cảm thấy nhẹ nhõm khi cuối cùng chúng cũng đi đến kết thúc. Nếu có một viên thuốc giúp ta quên đi việc ai đó đã hỏi ta về tên của một diễn viên trong bộ phim B, chúng ta sẽ sung sướng uống nó ngay. Những người theo chủ nghĩa khoái lạc – cho rằng chúng ta luôn hành động để tối đa hóa sự hài lòng của mình - sẽ khó giải thích những hiện tượng như thế này.

Tất nhiên, chúng ta có thể kiên trì vì những giá trị khác thay vì sự hài lòng. Ta có thể giúp một đứa trẻ kết thúc trò chơi Cờ Tỉ Phú chán ngắt. Ta có thể xem những chương trình tivi dở tệ cho đến hết vì phải viết một bài phê bình về chương trình này. Ta có thể hát theo ý mình đến hết bài hát chán ngắt như một bài tập cho sự kiên nhẫn. Sự kiên nhẫn tẻ nhạt không phải lúc nào cũng là chiếc bẫy cố chấp. Nhưng hầu hết những khán giả của các chương trình tivi dở tệ đều không hề phải viết bài phê bình nào, cũng như hầu hết ca sĩ hát bài hát ”Ông sao” đều không tham gia bài tập tư duy. Họ không đạt được điều gì, cũng như không tận hưởng nó.
Điều đáng ngạc nhiên là chính nền văn hóa đã dạy chúng ta nhìn nhận sự cố chấp như một đức tính tốt. Ta cảm thấy hãnh diện khi theo đuổi một con đường nhất định, không gì có thể ngăn cản ta theo đuổi nó đến cùng. Ta dạy con mình rằng đó là dấu hiệu của sự yếu đuối, là xấu xa khi bỏ dở nửa chừng bất kỳ việc gì. Không thể chối cãi được rằng khả năng kiên trì trong nghịch cảnh rất có ích cho chúng ta. Tuy nhiên, sẽ hoàn toàn khác khi bảo rằng nên luôn sử dụng và sử dụng một cách không chọn lọc khả năng đó. Có một sự tương phản đáng kể giữa cố chấp và kiên định. Ta kiên định khi không hề dao động trước trở ngại trong lúc đang theo đuổi mục đích của mình. Nhưng sẽ vô cùng cố chấp khi ta cứ tiến hành mọi việc theo hướng mà ta biết chắc sẽ dẫn đến một kết cục bế tắc.

Nhu cầu tư duy của việc phải hoàn tất mọi hoạt động còn dang dở đã ăn sâu vào ta. Ta nhận thấy thật khó từ bỏ ngay cả khi công việc còn dang dở kia cho thấy sự nhạt nhẽo của nó. Chính vì đã bắt đầu công việc đó nên chúng ta buộc phải theo đuổi nó đến cùng, bất kể lý do ban đầu còn hợp lý nữa hay không. Chúng ta hành động như thể bị trói buộc bởi một lời hứa – lời hứa không với ai khác mà là với chính bản thân.

Ta bắt đầu xem một chương trình tivi chỉ với mục đích giải trí. Thế nhưng, một động cơ thứ hai ngay lập tức sẽ xen vào: nhu cầu phải hoàn tất những việc đã bắt đầu. Chúng ta sẽ không nhận thấy nhu cầu đó nếu vẫn còn được tiêu khiển. Nó là một lực đẩy trên con đường mà ta đang đi. Nhưng ta sẽ nhận thấy tác động của nó ngay khi không còn hứng thú với chương trình tivi đó. Do việc xem tivi chỉ có mục đích giải trí nên ta sẽ từ bỏ ngay lập tức. Thế nhưng động cơ thứ hai – phải hoàn tất những việc còn dang dở, chỉ vì chúng đã được thực hiện – lại khiến chúng ta trở nên cố chấp.

Theo định luật chuyển động của Newton, một vật đang chuyển động sẽ tiếp tục chuyển động thẳng đều mãi mãi nếu không bị buộc phải thay đổi trạng thái đó bởi ngoại lực tác động lên vật. Có vẻ như chúng ta cũng tuân theo định luật quán tính tư duy. Khi đã bắt đầu một hoạt động, chúng ta vẫn sẽ tiếp tục vận hành theo cùng một hướng tâm lý cho đến khi kết thúc. Cũng giống như quán tính vật lý, xung lực có thể bị tác động bởi các chiều hướng bên ngoài. Không phải trò chơi Cờ Tỉ Phú nào cũng đều được chơi đến cùng. Một cơn động đất, một trận lụt bất ngờ hay một cảm giác buồn đi vệ sinh đều có thể kết thúc tất cả ngoại trừ những trường hợp ngoan cố do cố chấp. Ngay cả sự tẻ nhạt cũng đủ khiến chúng ta từ bỏ. Nhưng khi đã ở trong trạng thái cố chấp, sự tẻ nhạt cần phải tẻ nhạt hơn một chút, sự cấp thiết cần phải khẩn cấp hơn và cảm giác buồn đi vệ sinh phải bức bách hơn thì chúng ta mới có thể từ bỏ công việc vô ích đang làm. Quán tính khiến ta cứ tiếp tục với công việc vô ích đó bất kể tình trạng tẻ nhạt, cấp thiết hay bức bách của một công việc cần thực hiện khác. Kết quả là quyết định từ bỏ của chúng ta thường đến quá muộn.

Phải mất một lúc ta mới có thể quyết định từ bỏ công việc hiện tại để bắt đầu một hoạt động quan trọng nào đó. Tuy nhiên, một khi đã khởi động, ta không thể dễ dàng hủy bỏ những kế hoạch của mình bằng một hành vi nhất thời của ý chí. Chúng ta đã không tìm thấy nút “Dừng”.
Đôi khi, ta cố điều chỉnh sự cố chấp bằng cách nói rằng ta không muốn sự đầu tư thời gian và sức lực của mình thành ra vô ích. Nếu ta thoát khỏi trò chơi vào lúc này thì những nỗ lực từ trước tới giờ chẳng còn ý nghĩa gì cả. Cách tư duy này giải thích tại sao chúng ta càng khó thể chấm dứt tình trạng cố chấp. Nếu chỉ mới hoàn tất một vài bước trong một trò chơi không lấy gì làm hấp dẫn thì sự đầu tư của ta chưa đáng kể và nó sẽ có thể bị dứt bỏ một cách không mấy hối tiếc. Nhưng nếu ta đã mất vài giờ chơi thật sự quyết liệt và đầy thử thách thì việc không tiếp tục chơi thêm nữa hoặc kết thúc trò chơi dường như là một điều rất đáng tiếc. Quá nhiều nỗ lực của chúng ta đã bị lãng phí!

Tất nhiên đây là một lý lẽ sai lầm. Chúng ta đã lãng phí nhiều giờ liền trong trạng thái không được thoải mái. Khi ta kết thúc trò chơi, luợng thời gian này không được bù đắp. Đã đến lúc chúng ta tránh đi những thiệt hại và trốn chạy khỏi nó. Nghịch lý thay, bản năng bảo tồn của chúng ta lúc này chỉ làm lãng phí thêm.

Nếu không tự nguyện vứt bỏ những thứ không đáng, chúng ta thậm chí có thể phải theo đuổi những hoạt động không mang lại giá trị gì ngay từ khi mới bắt đầu. Ta có thể mua những món hàng mà mình không dùng đến bởi không thể bỏ qua cơ hội mua hàng giảm giá, hoặc có thể ăn ngay cả khi không đói bởi không muốn vứt thức ăn đi, hay nhặt những thứ phế liệu người khác vứt đi về nhà mình để dành. Loại bẫy này có họ hàng rất gần với bẫy cố chấp. Với loại bẫy này, chúng ta không nhận được giá trị nào trước đó cả. Những việc ta làm không mang lại giá trị gì ngay từ lúc bắt đầu. Ta có thể xem chúng như một trường hợp có thời hạn của bẫy tư duy. Đối với loại bẫy cố chấp tạm thời này, ta nên thoát ra ngay từ khi mới bắt đầu.