[Lan Hương]

Thuyết bát bệnh của Thẩm Ước (441-513) đặt ra là: bình đầu, thượng vĩ, phong yêu, hạc tất, đại vận, tiểu vận, bằng nữu và chính nữu. Trong phạm vi của bài trao đổi này, chúng tôi chỉ nói về bệnh hạc tất thôi.
Như trong thơ thất ngôn Đường luật, nếu theo Thẩm Ước, thì phải xét cái địa vị khinh - trọng của mỗi chữ trong câu như chữ thứ 2 và thứ 6 (vì nó là hai cái đòn cân về thanh độ đặt hai bên chữ thứ 4 là chữ gối hạc: chữ gối hạc nếu bổng thì nó trầm, nếu trầm thì nó bổng). Nhưng làm thơ Đường luật chỉ cần theo đúng niêm luật thôi, còn thanh độ chỉ làm cho câu thơ có thêm nhạc điệu chứ không nhất thiết phải tuân thủ.
Hơn nữa, tám bệnh ấy chỉ là do Thẩm Ước đặt ra từ các đời Tề - Lương (479-557) chứ không phải trong đời Đường (618-907) nên chỉ có giá trị tương đối trong việc cải tiến cho thơ cổ thể mà thôi. Thi sĩ có tài đời Đường họ hiểu lẽ đó, nên đã phá bỏ những gò bó ấy để viết theo hứng như bài Hoàng Hạc lâu của Thôi Hiệu, Cửu nhật đăng cao của Đỗ Phủ, Anh Vũ châu của Lý Bạch…

Chính Lý Bạch đã nói rằng: “Từ đời Lương đến đời Trần, thơ chuộng thói diễm bạc đã quá mức. Đến Thẩm Ước lại bày ra thanh luật nữa. Bây giờ để trở lại lối xưa ngoài ta ra còn ai?”. Cho nên, ông không tự trói buộc ở “trò hề thanh điệu” như ông từng nói.
Những thi sĩ ít tài, không hiểu lẽ đó, cứ bo bo giữ đúng phép của Thẩm Ước làm cho thơ mất hẳn sinh khí. Đến đời Thịnh Đường thì đã có sự phản ứng mạnh mẽ. Hàn Sơn, một Hòa thượng thi sĩ đã chê các đồ đệ của Thẩm Ước là những kẻ đui:

Hữu cá Vương tú tài, / Tiếu ngã thi đa thất. / Vân bất thức phong yêu, / Nhưng bất hội hạc tất . / Bình trắc bất giải áp, / Phàm ngôn thủ thứ xuất. / Ngã tiếu nhĩ tác thi, / Như manh đồ vịnh nhật.
(Có chàng Vương tú tài, chê thơ ta nhiều lỗi: Phong yêu đã chẳng biết. Hạc tất lại không hay. Bằng trắc không theo đúng. Trọng ý chẳng trọng lời. Ta cười chú làm thơ, như đui vịnh mặt trời).

Gần đây, Lương Xuân Phương trong Cựu thi lược luận do Chính Trung thư cục ấn hành ở Đài Bắc năm 1959, đã viết rằng: “Cái qui tắc bát bệnh trên trói buộc người ta quá, cho đến chính những sáng tác của họ Thẩm cũng không tránh hết những bệnh ấy… Những nhà nghiên cứu về sau công kích cái qui tắc ấy, tìm ra trong tác phẩm trứ danh của vô số đại gia những điều phạm vào bát bệnh của Thẩm Ước”.
Chúng tôi chỉ xin dẫn mấy thí dụ sau đây, trích trong các bài thơ của các đại thi hào Trung Quốc và Việt Nam.
Bài Vịnh Vũ Hầu từ (詠 武 侯 祠) của Đỗ Phủ (杜 甫):

Thừa tướng từ đường hà xứ tầm,
Cẩm Quan thành ngoại bách sâm sâm…
(Đền thờ quan thừa tướng tìm ở chốn nào, ngoài thành Cẩm Quan chỗ những cây bách um tùm).
Bài Thương Ngô tức sự (蒼 梧 即 事) của Nguyễn Du (阮 攸):

Ngu Đế nam tuần cánh bất hoàn,
Nhị phi sái lệ trúc thành ban…
(Vua Ngu Thuấn đi tuần ở phương Nam, không trở về nữa. Hai bà phi khóc, nước mắt rơi vào khóm trúc thành những vết lốm đốm).
Hay bài thơ Cối xay của LÊ THÁNH TÔNG:
Thóc lúa kho trời vẫn sẵn đầy,
Tạo thành cái cối để mà xay…
Bài thơ Vịnh mùa đông của Nguyễn Công Trứ:
Nghĩ lại thì trời vốn cũng sòng,
Chẳng vì rét mướt bỏ mùa đông…
Hơn nữa, người ta còn đưa ra những câu thơ phá vỡ hẳn những qui định chính yếu về thanh luật cho rằng, thơ hay có thể bất chấp những ràng buộc nói trên như 2 câu thơ trong bài thơ Đề Đông Khê công u cư (題 東 溪 公 幽 居) của Lý Bạch:

Đông Khê bốc trúc tuế thì yêm…
Đỗ Lăng hiền nhân thanh thả liêm,
(Đề chỗ nhà ở ẩn của ông Đông Khê: Người hiền ở Đỗ Lăng vừa trong sạch vừa liêm, chọn được nơi dựng nhà ở Đông Khê, ẩn dật quanh năm…).
Hoặc câu mở đầu bài Qua đèo Ba Dội của Hồ Xuân Hương mà chữ thứ hai cũng không theo cả luật bằng trắc nữa:
Một đèo, một đèo lại một đèo
Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo…
Cho nên, trong quyển Cựu thi lược luận, soạn giả Lương Xuân Phương đã cho rằng: “Nếu cứ so đo quá kỹ ở thanh luật thì trên thực tế chưa hẳn đã là nắm được tiêu chuẩn để đoán định cái hay của thơ”.

Theo tạp chí HỒN VIỆT