[phale]

Những trò chơi tẻ nhạt, những chương trình tivi dở tệ và các mặt hàng giảm giá không dùng được lại có đặc tính tự nó sẽ có lúc đi đến kết thúc. Tuy nhiên không phải tất cả các hoạt động đều tự chấm dứt. Một công việc, một cuộc hôn nhân hoặc một thói quen có thể là mãi mãi. Khi một thực thể bất định mất đi giá trị của nó, chúng ta có thể bị chìm vào trạng thái cố chấp vĩnh viễn. Thời gian cứ trôi qua và chúng ta vẫn không thoát ra khỏi chúng. Chúng ta đang trong một trò chơi Cờ Tỉ Phú không bao giờ kết thúc.

Ta có thể cố chấp mãi với những mối quan hệ không thể cứu vãn, với một công việc không thỏa đáng và không có tương lai, với những sở thích không còn mang lại vui thú, với những thông lệ thường nhật chỉ đem đến gánh nặng và làm giới hạn cuộc sống của chúng ta. Ta thường tiếp tục duy trì một quá trình không mang lại kết quả gì với lý do đơn giản là vì không nghĩ đến việc tái đánh giá những mục tiêu của bản thân. Chúng ta đã sống như thế quá lâu – với con người này, làm công việc này, ở căn nhà này bên cạnh những người láng giềng này, mặc kiểu áo này, theo chế độ ăn kiêng này và thực hành những công việc vệ sinh theo trình tự riêng như thế này – đến nỗi không thể khác được. Sự tồn tại đều đều, tẻ nhạt bị áp đặt trong một tình trạng tuyệt đối không thay đổi, giống như hình dáng của cái đầu trên cổ chúng ta. Có thể ta không thích, song nó vẫn cứ tồn tại. Nếu ta ngừng tự hỏi bản thân rằng có nên tiếp tục tình trạng hiện tại hay không, câu trả lời có thể sẽ rất rõ ràng. Nhiều khả năng việc thực hiện công việc này trong 8 giờ một ngày, 5 ngày một tuần, 50 tuần một năm cho đến khi ta chết. Nhưng không phải lúc nào chúng ta cũng luôn tự hỏi mình. Ta kêu ca, song lại bất đắc dĩ phải giữ nguyên trạng. Vì vậy ta cố chấp dưới hình thức duy trì nó. Do khả năng từ bỏ không tự nó nảy sinh nên khả năng thay thế sẽ là “làm cho xong”, cũng giống như một trò chơi Cờ Tỉ Phú tẻ nhạt vậy. Thật không may, trò chơi chán ngắt này lại là thứ tạo nên cuộc sống của chúng ta.

Sở dĩ ta từ bỏ một tình trạng tồi tệ một cách miễn cưỡng có thể vì cho rằng lựa chọn thay thế thậm chí còn tồi tệ hơn. Chúng ta có thể đói nếu rời bỏ công việc hiện tại. Nhìn nhận của ta về sự việc có thể đúng, có thể không đúng. Đối với cả hai trường hợp, việc ta vẫn tiếp tục vì lý do này không phải là một cái bẫy tư duy. Đó là chọn lựa tốt nhất ta có thể đưa ra dựa vào việc thông hiểu tình huống. Tuy nhiên cần phải chú ý rằng ta không dùng lý lẽ này để giải thích cho sức mạnh của quán tính. Đôi lúc chúng ta không thể thay đổi, bất chấp mọi dấu hiệu đang cố thuyết phục ta nên thay đổi. Ta cảm thấy bị buộc phải tiếp tục tình trạng cũ như khi bị buộc phải hoàn thành trò chơi Cờ Tỉ Phú. Chừng nào còn duy trì tình trạng tiến thoái lưỡng nan, chừng đó ta còn hy vọng phá vỡ sự bế tắc. Tuy nhiên, một khi một tình huống đã được hợp lý hóa, được xem là chọn lựa tốt nhất, thì chẳng còn gì phải bàn nữa.

Trường hợp rơi vào trạng thái vĩnh viễn của hình thái cố chấp phủ định rất dễ xảy ra. Trong trạng thái này, ta cố chấp không chịu làm một việc đáng phải làm. Ta không bao giờ chịu mở lòng mình với một mối quan hệ thân thiết bởi ta đã từng làm thế trước đây và nhận lấy những kết quả thảm hại. Ta không bao giờ ăn quả ôliu vì hai mươi năm trước ta đã nếm thử và đã phun hết ra ngoài. Ta không bao giờ thảo luận những vấn đề liên quan đến toán học bởi ngày còn đi học, ta học toán vô cùng tệ.

Một công việc không được thực hiện có nghĩa là nó sẽ chẳng có kết thúc. Ta không bao giờ chấm dứt được việc tránh ăn quả ô-liu. Thói quen không hoàn thành công việc sẽ dẫn đến khả năng xảy ra tình trạng cố chấp vĩnh viễn. Thật ra, thói quen đó đặc biệt có khả năng trở thành cố chấp. Chúng ta tương đối dễ nhận ra thời điểm nên ngừng làm một việc gì đó, chẳng hạn như việc chỉ ăn một loại ngũ cốc có mùi vị nhạt nhẽo vào mỗi sáng. Ta chỉ cần xem lại những kinh nghiệm của mình trước đây. Nhưng làm thế nào ta có thể khám phá ra thời điểm để ngưng làm một việc gì đó, như việc tránh ăn ô-liu chẳng hạn? Rất có thể ta sẽ thích nếu chịu ăn thử ngay bây giờ. Thế nhưng chừng nào còn cố chấp một cách tiêu cực, chừng đó kinh nghiệm sẽ không mách bảo ta làm thế.

Sự cố chấp tiêu cực là một dạng cấu trúc tư duy cơ bản của sự sợ hãi. Do đã từng có kinh nghiệm đau thương khi bị nhét vào trong một đám đông đầy nghẹt người là người, khi phải lái xe trên những con đường dẫn lên núi hay khi đứng phát biểu trước công chúng nên về sau ta sẽ tránh không bao giờ lặp lại nỗi đau đó nữa. Kinh nghiệm ban đầu có thể bị ảnh hưởng bởi một số tác nhân đặc biệt. Với một đám đông khác, những con đường khác, khán giả khác hay thậm chí cũng với những đối tượng đó nhưng lại ở trong một thời điểm khác có thể sẽ không làm ảnh hưởng gì đến chúng ta. Nhưng do cố tránh né chúng nên ta không có điều kiện để khám phá ra điều này. Tất nhiên, vấn đề còn tệ hại hơn bởi trên thực tế, nỗi sợ hãi của chúng ta có khuynh hướng được bản thân tiên đoán trước. Và đó lại là một chiếc bẫy khác.

Nếu cố tránh né một hoạt động, làm sao ta biết được rằng giá trị của nó đã thay đổi? Chỉ có một đáp án duy nhất là đừng từ bỏ bất kỳ điều gì có thể đến vào bất cứ lúc nào. Đây là một ý tưởng hay để ta có thể xem xét những gì chúng ta đã loại bỏ ra khỏi cuộc sống của mình với lý do là chúng quá vô vị, quá khổ nhọc hoặc quá khó khăn. Có thể những khẩu vị, động cơ, khả năng, sự may mắn và cả thế giới đã thay đổi mà chúng ta không hề biết. Rất có thể việc nhấm nháp ôliu hoặc mở lòng mình với một mối quan hệ thân thiết sẽ mang đến cho chúng ta một kết cục tốt đẹp.

Chúng ta xây dựng những kiểu ý nghĩ vô ích theo từng biểu thời gian có thể nhận thức được. Một chiếc bẫy tư duy có thể trói buộc chúng ta chỉ trong một khoảnh nào đó khắc hoặc cũng có thể là suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai loại bẫy này là như nhau. Do tính chất ngắn ngủi nên sự lãng phí thời gian và sinh lực mà những chiếc bẫy tạm thời gây ra rất khó nhận biết và điều chỉnh. Chúng đến và đi trước khi ta nhận thức được những hành vi của mình. Kết quả là chúng càng xuất hiện nhiều hơn. Một công dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn toàn thoát khỏi cái bẫy tư duy kéo dài hơn vài phút trong một khoảng thời gian nhất định hay không vẫn còn là một nghi ngờ. Tác hại tích lũy trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ này sẽ gây ra sự suy kiệt khó lường

Khuếch đại

Bẫy khuếch đại là khi chúng ta làm việc chăm chỉ hơn mức cần thiết để đạt được mục đích, như khi lấy một chiếc búa tạ để đập chết một con ruồi. Đây là sai lầm trái ngược với việc bỏ ra quá ít công sức để nhận lại nhiều hơn. Sự thái quá cũng là một sai lầm. Đối với mỗi loại công việc sẽ có một mức công sức tương xứng phải bỏ ra. Nếu bỏ quá ít công sức, ta sẽ không đạt được mục tiêu. Và nếu bỏ ra quá nhiều, ta sẽ lãng phí những nguồn lực của mình.