Một khi đă có đề rồi th́ chúng ta lo lập ư, cấu tứ.
Nhưng trước khi lập ư, cấu tứ, chúng ta phải xét kỹ chủ đề.
Nếu là đề do chúng ta chọn th́ dễ khai triển, v́ chính chúng ta đă sẵn có ư trước rồi mới có đề. Nhưng nếu là đề của người khác ra, th́ chúng ta phải cần phân tách kỹ lưỡng để cho dễ lập ư, cấu tứ và dễ cho t́nh ư ḿnh phô diễn không bị lệch lạc, không xuất đề, không phản đề.
Ví dụ đề mục của CỬA BIỂN QUY NHƠN, BÀN THÀNH HOÀI CỔ ... chúng ta nhận thấy trong mỗi đề mục có hai thành phần : Cửa biển và Quy Nhơn, Đồ Bàn và Hoài cổ. Chúng ta phải nhận định xem thành phần nào chính, thành phần nào thứ. Đề mục trước thuộc về cảnh, đề mục sau thuộc về t́nh. Như vậy th́ trong đề mục trước. Cửa biển là chính, đề mục sau Hoài cổ là chính. Nhưng cái ǵ làm cho Cửa biển chúng ta toan tả đây, mọi Hoài cổ chúng ta toan nói đây, khác với các Cửa biển khác, khác với mối cảm hoài khác ? Chính là Quy Nhơn, chính là Bàn Thành. Chúng ta có thể nói rằng trong đề mục trước, Cửa biển là thân xác, Quy Nhơn là tâm hồn; trong đề mục sau, Hoài cổ là cốt cách, Bàn Thành là tinh thần. Quy Nhơn thêm sắc thái cho Cửa biển, Bàn Thành gây hương vị cho Hoài cổ. Đối với thơ, chính tâm hồn, tinh thần, sắc thái, hương vị mới thật là quư. Cái đáng quư lại để xuống hàng thứ yếu, là nghĩa làm sao ? Nghĩa là thành phần thứ yếu nép ở sau, núp ở trong để làm cho thành phần chính yếu nổi bật. Nói một cách khác, thành phần chính là vua, thành phần thứ là quân sư; thành phần chính là Chủ tịch Chánh phủ, thành phần thứ là Thủ tướng ... Địa vị của quân sư của thủ tướng thấp hơn, nhưng nhiệm vụ lại nặng hơn vua, hơn chủ tịch.
Khán đề xong, chúng ta mới lập ư, rồi cấu tứ, bố cục. Bài bố phân phối t́nh ư đâu đó cho chu đáo rồi, chúng ta mới hành văn. Có làm như vậy, bài thơ mới ăn đề, ư tứ mới khỏi lộn xộn, rời rạc, đầu đuôi mới tránh khỏi nạn voi chuột giao duyên ...
Có dịp tôi sẽ nói thêm về các điểm ấy. Bây giờ chúng ta nên trở lại với Thi Đề.
Chúng ta thấy có nhiều bài thơ được truyền tụng, thân bài không mấy phù hợp với đề bài. Ví dụ bài :
Chiều trời bảng lảng bóng hoàng hôn,
Tiếng ốc xa đưa lẫn trống dồn.
Gác mái ngư ông về viễn phố,
Gơ sừng mục tử lại cô thôn.
Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi,
Dặm liễu sương sa khách bước dồn.
Kẻ ở Chương đài người lữ thư,
Lấy ai mà giải nỗi hàn ôn.
Đó là tác phẩm của bà Huyện Thanh Quan, một giai thoại được phần đông tao khách tán thưởng. Đề mục, sách nầy chép là CẢNH CHIỀU HÔM, sách khác lại chép là CHIỀU HÔM NHỚ NHÀ.
Cả hai thi đề đều không thích đáng. Bởi trong toàn bài gồm có hai ư quan trọng là "giữa đường xa" và "ngày sắp hết". Ông Hư Chu tác giả tập khảo luận "Để hiểu thơ Đường luật", đề nghị gọi là ĐƯỜNG CHIỀU. Tôi đồng ư cùng ông ấy.
V́ sao lại có t́nh trạng như thế ? Là v́ cổ nhân ít thích đặt thi đề. Thường thường hễ hứng đến th́ thơ ra. Thơ hoàn chỉnh rồi mới coi mặt đặt tên. Để tiện việc kêu gọi, nhiều khi lấy một vài chữ trong bài mà mệnh danh. Cũng lắm khi thơ được làm mà không được gọi, rồi người sau muốn dễ gọi mới đặt tên theo ư ḿnh. Bài trên đây của bà Huyện Thanh Quan là một bằng chứng cụ thể. Bài nầy bà đă làm trong lúc vào Huế dạy các cung phi theo lệnh vua Tự Đức.
Có nhiều bài thơ rất hay mà đề không được ổn đáng, như Thăng Long Thành Hoài Cổ của bà Huyện Thanh Quan, Thu Điếu, Thu Ẩm ... của Nguyễn Khuyến v.v... cần phải chỉnh danh cho hợp lư.
|