[phale]

HOÀNG CÁT VÀ CÂY TÁO ÔNG LÀNH
ĐẶNG VƯƠNG HƯNG

Gần 30 năm trước, một truyện ngắn in trên tuần báo Văn Nghệ đã làm xôn xao dư luận. Tác giả của nó - cây bút trẻ Hoàng Cát đã họa vô đơn chí rơi vào cái “nghi án” văn chương. Và, đằng đẵng 15 năm không có tác phẩm nào của anh được in.

Bây giờ khi có luồng gió đổi mới thì chúng ta đã có thể bình tĩnh và thanh thản nhìn lại một thời, với bao điều buồn vui, những chuyện không đáng có, như là một kỷ niệm khó quên.
Sinh năm Nhâm Ngọ (1942) quê ở Nam Đàn (Nghệ An), Hoàng Cát tốt nghiệp loại khá Trường trung cao cơ đến năm 1963, được phân công về làm cán bộ kỹ thuật tại Nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo (Hà Nội). Tác phẩm đầu tiên của anh là bài thơ Ngôi nhà 400 khung của sổ in ở báo Lao Động năm 1961. Năm 1965, Hoàng Cát vào bộ đội, đi “B”. Tết năm 1969, anh bị thương mất chân trái. Năm 1971, anh trở ra Hà nội, tiếp tục về làm cán bộ kỹ thuật ở Nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo. Sau khi dự Khóa 5, Trường Bồi dưỡng những người viết văn trẻ ở Quảng Bá năm 1972, được sự giúp đỡ và giới thiệu của nhà thơ Xuân Diệu, Hoàng Cát đã làm hồ sơ thủ tục xin về làm biên tập ở Ban Văn nghệ Đài Tiếng nói Việt nam; cả cơ quan cho đi và cơ quan tiếp nhận đều đồng ý, chỉ chờ có Quyết định chính thức... Hồi ấy, cạnh căn hộ tập thể của Hoàng Cát ở có một cây táo hoang rất đẹp. Khi cây táo đang lớn, anh đã chặt vì nghĩ sau này cây có quả, trẻ con sẽ đến quấy rầy. Nhưng chặt xong, Hoàng Cát đã thấy mình ích kỷ một cách vô cớ và bỗng nhiên buồn vô hạn. Xuất phát từ một bài thơ tứ tuyệt của Tố Hữu, trong đó có câu “Xuân về táo rụng nhớ đàn em”, Hoàng Cát đã thức trắng một đêm và viết xong truyện ngắn Cây táo ông Lành.
Truyện được nhà văn Trần Hoài Dương biên tập, in nối hai trang giữa của Tuần báo Văn Nghệ, một bên là chùm thơ 3 bài viết cho thiếu nhi của nhà thơ Trần Mạnh Hảo, một bên là truyện ngắn Từ Thức của nhà văn Vũ Tú Nam. Truyện ngắn Cây táo ông Lành được họa sĩ Mai Văn Hiến vẽ hai tranh minh họa. Số báo phát hành nhân ngày 1.6.1974. Nhuận bút toà soạn trả cho tác giả là 20 đồng. Ngay lập tức, Cây táo ông Lành đã gây xôn xao và chấn động dư luận trong và ngoài giới nhà văn. Không ai bảo ai, nhưng mọi người đều hiểu rằng truyện ngắn nói trên đã mắc một cái tội tày đình là... “phạm húy”. “Ông Lành” là tên gọi thân mật của nhà thơ Tố Hữu. Họa vô đơn chí bởi một nghi án văn chương. Người “nổ phát súng” đầu tiên là một nhà phê bình có cỡ, ông đã viết một bài dài, phê phán tình hình văn nghệ lúc bấy giờ, rồi lấy ví dụ cụ thể là truyện ngắn Cây táo... (người ta đã ngại tới mức... không dám viết đầy đủ cả hai chữ “ông Lành”) đăng trên báo Nhân Dân. Rồi một bài xã luận nữa rất “căng” trên tạp chí Học Tập, số tháng 11.1974, quy chụp cho Hoàng Cát nhiều “tội danh” rất nặng nề. Sau cùng, báo Văn Nghệ đã phải lên tiếng “tự phê bình”. Thế là việc chuyển công tác của Hoàng Cát về Ban Văn nghệ Đài Tiếng nói Việt nam lập tức bị đánh lại. Thậm chí, tập thơ của anh sắp in là Mảnh đất ta yêu, NXB Giải Phóng (có trụ sở tại 42, Yết Kiêu, Hà nội) đã hoàn chỉnh bản thảo và tác giả đã lĩnh “tạm ứng” 30% nhuận bút, với số tiền hơn 100 đồng (hồi đó, chỉ khoảng gần 400 đồng một chiếc xe đạp Phượng Hoàng) và một nửa tập thơ khác sẽ in cùng Vũ Đình Văn ở NXB Quân đội nhân dân, do Minh Giang biên tập, cũng nằm chung số phận “đắp chiếu”.

Không một cơ quan báo chí nào dám in bài của Hoàng Cát nữa. Bỗng nhiên anh bị treo bút mà không biết mình bị “tội” gì. Cũng vì chẳng có toà nào “tuyên án”, nên cái “nghi án” văn chương Cây táo ông Lành cứ lơ lửng trên đầu Hoàng Cát. Nhiều người lo ngại, sợ hãi khi tiếp xúc với Hoàng Cát, mà chẳng biết ngại gì và sợ đều gì? Bạn bè đến chơi nhà anh thưa vắng dần... Suốt 4 năm liền Hoàng Cát sống trong tình trạng “dở cười dở mếu” như thế. Năm 1979, Nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo cho anh về nghỉ... “mất sức”. Dù năm đó Hoàng Cát mới chỉ có 37 tuổi, còn rất khỏe và tay nghề kỹ thuật của anh đang rất có uy tín.

Cũng vì không được hưởng chế độ hưu, nên Hoàng Cát mất luôn chế độ trợ cấp thương tật của một thương binh. Mặc dù anh chỉ còn mỗi chân phải, tay trái cũng bị mảnh bom làm khuyết thành một cái sẹo lớn. Và một mảnh đạn nhỏ vẫn còn nằm trong hộp sọ của anh... Hiện tại, tiền trợ cấp “mất sức” của Hoàng Cát, sau rất nhiều lần tăng theo chế độ Nhà nước quy anh, vẫn chỉ dừng lại ở mức 320 nghìn đồng mỗi tháng. Mấy chục năm qua, để kiếm sống, Hoàng Cát đã phải bán nước chè chén vỉa hè, nuôi lợn, nuôi gà công nghiệp, cuộn thuốc lá bỏ mối thuốc lào, nuôi chim vẹt cảnh, nấu kẹo vừng, làm nem chạo... để phụ giúp cùng suất lương công nhân ít ỏi của vợ, nuôi ba miệng ăn trong nhà. Hoàng Cát nói, anh rất biết ơn vợ anh, chị Nguyễn Thị Tâm, người phụ nữ tần tảo suốt đời chịu thương chịu khó. Chị chẳng những đã sinh cho anh một cô con gái xinh đẹp mà còn động viên anh vượt qua bao khó khăn, nhọc nhằn trong cuộc sống đời thường.

Nhà thơ Tố Hữu đã có ý kiến gì về truyện ngắn Cây táo...

Tử lâu, Hoàng Cát đã được nhà thơ tình nổi tiếng Xuân Diệu nhận là em kết nghĩa. Một hôm, Xuân Diệu nói với Hoàng Cát rằng ông vừa nghe được một nguồn tin chính xác là có một vị cán bộ ở Viện Nghiên cứu Văn học muốn mở một chiến dịch lớn để phê phán truyện Cây táo ông Lành. Nhà thơ Tố Hữu biết chuyện. Ông đã trực tiếp gọi đến thoại cho anh cán bộ kia: “Thực ra, thằng Cát (cách gói thân mật của Tố Hữu) nó viết Cây táo ông Lành là để khen mình đấy chứ! Mình đã có ý kiến gì đâu mà các cậu cứ làm ồn lên! Sư việc rất đơn giản, các cậu đừng “đao to búa lớn” làm gì cho phức tạp thêm vấn đề...” Hoàng Cát mừng lắm, anh nảy ra ý định xin được gặp Tố Hữu tại nhà riêng. Nhưng hồi ấy, việc gặp đồng chí Tố Hữu đâu phải chuyện dễ, bởi những trọng trách mà ông đang đảm nhiệm.

Đề nghị mãi, nhưng Hoàng Cát chỉ gặp được ông Phạm Hà Chiêu, người khu Năm, là thư ký riêng của đồng chí Tố Hữu. Ông Chiêu ân cần chuyển lời thăm sức khỏe của đồng chí Tố Hữu tới Hoàng Cát và nói: Anh Lành đã đọc kỹ cái truyện ấy, không có vấn đề gì đâu, anh cứ yên tâm mà làm việc yên tâm sáng tác. Tuy nói thì đơn giản vậy, nhưng chẳng ai tuyên bố “xóa án” cho Hoàng Cát. Bởi vì có ai tuyên bố rằng anh có án đâu, nên anh vẫn bị các báo chí, nhà xuất bản “vô tâm” cấm vận, không in bài. Nhiều năm sau, khi không còn làm cán bộ quản lý nữa, nhà thơ Tố Hữu đã nhiều lần nhắn qua nhà thơ Hoàng Trung Thông mới Hoàng Cát đến chơi. Nhưng Hoàng Cát cứ nấn ná mãi.

Phải đợi đến khi không khí văn nghệ đã mở, Phùng Quán in ở báo Tiền Phong Ngày Tết xông đất nhà thơ Tố Hữu... Hoàng Cát mới quyết định đến gặp Tố Hữu. Đó là một ngày đầu xuân, Tố Hữu tiếp đón Hoàng Cát rất thân tình.

Thực ra, đây không phải là lần đầu tiên họ biết nhau. Từ mùa hè năm 1967, khi đang chiến đấu ở quê Tố Hữu ở làng Phù Lai, huyện Quảng Điền (Thừa Thiên - Huế) Hoàng Cát đã viết bài thơ Em về quê anh, với sự xúc động chân thành và gửi tặng Tố Hữu. Trong đó có những câu: Em về quê anh / Một chiều mùa hạ / Trời xanh gió xanh / Con nít, mẹ già / Giống quê em quá... Hai người gặp nhau chừng hơn một giờ đồng hồ, nói chuyện chân tình. Hoàng Cát nhắc lời một thành ngữ của Pháp: “Hiểu biết hết là tha thứ hết” (Tout comprendre est tout pardonner). Tố Hữu gật đầu cười rồi bảo rằng hồi đó ông bận việc, không hé biết người ta đã ngấm ngầm thành kiến Hoàng Cát nặng nề đến vậy. Rồi họ cùng đàm đạo chuyện văn chương và nhiều chuyện đời lý thú. Trước khi chia tay, Tố Hữu nói ông muốn tặng Hoàng Cát một tập thơ, và cho quyền anh tự chọn cuốn sách mà mình thích nhất. Hoàng Cát đã chọn tập Từ ấy. Tố Hữu vui vẻ lấy sách và ghi: “Thân tặng bạn thơ Hoàng Cát” với chữ ký rất trân trọng. Đưa sách tặng xong, không hiểu nghĩ sao, Tố Hữu còn lấy một tấm ảnh chân dung của mình ký tặng Hoàng Cát.

Người viết bài này ngỏ ý với Hoàng Cát muốn được copy lại hai món quà ý nghĩa - những kỷ vật vô giá mà nhà thơ lớn của cách mạng trực tiếp tặng anh? Hoàng Cát xuýt xoa: Tấm ảnh Tố Hữu ghi tặng giờ không còn nữa. Tôi cho ông Nguyễn Bùi Vợi mượn để in kèm bài trên báo Giáo dục và Thời đại, ông ấy làm thất lạc rồi. Còn cuốn sách, chắc có trên giá, nhưng phải mất thời gian để lục tìm. Kể từ sau lần được Tố Hữu tặng ảnh và sách, Hoàng Cát thỉnh thoảng lại tới thăm ông. Hai người vẫn đàm đạo về văn chương và cuộc sống. Không ai nhắc đến chuyện Cây táo ông Lành nữa. Năm 1996, Hoàng Cát còn viết một bài dài về Tố Hữu trên tạp chí Tác phẩm mới của Hội Nhà văn, nhân kỷ niệm 50 năm Ngày Toàn quốc kháng chiến. Tố Hữu đã điện thoại cho Hoàng Cát (số máy 04.8642620) để cảm ơn và nói ông rất thích bài viết này.

Thay cho đoạn kết

Năm 1989, sau 15 năm lặng lẽ với cái “án bất thành văn”, Hoàng Cát đã trở lại văn đàn bằng một chùm thơ kèm ảnh chân dung, khá ấn tượng đăng trên báo Người Hà Nội. Rồi kể từ đó, những sáng tác của anh lại được các báo chí đăng tải đều đặn... Tháng 11.1999, nhà phê bình đã lên tiếng đầu tiên phê phán truyện ngắn Cây táo ông Lành năm 1974, với tư cách là Phó chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt nam, đã ký quyết định số 50/QĐ-CT chứng nhận nhà thơ Hoàng Cát, Hội viên Hội Liên hiệp VHNT Hà Nội; Hội viên Hội Nhà văn Việt nam được tặng thưởng Huy chương Vì sự nghiệp văn học nghệ thuật Việt nam. Vậy là sau đúng 25 năm, nghĩa là một phần tư thế kỷ - một khoảng thời gian đáng kể của đời người - nghi án văn chương Cây táo ông Lành đã hoàn toàn được xóa bỏ. Chỗ cây táo hoang mọc năm xưa đã bị Hoàng Cát chặt bỏ, giờ anh trồng một cây khế ngọt. Nhờ được chăm sóc chu đáo, cây khế lớn rất nhanh, tỏa bóng mát trước sân nhà và năm nào cũng sai quả. Trẻ con hàng xóm sang chơi, khách đến thăm nhà, Hoàng Cát thường hái vài quả mời thưởng thức. Ai cũng khen là khế rất ngon. Hoàng Cát tâm sự thật lòng: Chuyện gì đã qua rồi thì cứ cho nó qua đi. Ai chẳng phải cố gắng để vượt lên chính mình và số phận cuộc đời. Quan trọng là mình vẫn đứng vững trên đôi chân của chính mình, cho dù mình chỉ còn... chân phải, theo đúng nghĩa đen và đôi khi cả nghĩa bóng của cụm từ này.

Hà Nội, tháng 7.2003

Nguồn: Báo An ninh thế giới cuối tháng, số 23 tháng 7.2003