[hoatigon208410]

Bé học làm thơ

Võ Hồng

Bài 1: Thể thơ Lục Bát


Nguyễn Thị Hạ Uyên là cô bé láng giềng ở kề sát nhà tôi. Một hôm ngày tháng Mười, cô bé từ bên sân nhà nói với sang:

- Thầy ơi! (tôi vốn làm nghề thầy giáo nên thường được tặng không tiếng Thầy) cô giáo Như Nguyện bắt bọn con làm báo tường nhân ngày 20 tháng 11. Phải làm văn, làm thơ, viết truyện.

- Làm thơ nữa hả ? Nếu muốn, qua đây thầy bày cho.

Tôi giảng cho em thế nào là Bằng (những chữ không có dấu giọng), thế nào là Trắc (những chữ có dấu sắc, hỏi, ngã, nặng), thế nào là hiệp vần (ví dụ: Heo, Mèo hiệp với nhau, Lương, Trường, Phường hiệp với nhau). Tôi viết lên tấm bản đen nhỏ:



b B t T b B(hiệp vần 1)

b B t T b B(hiệp vần 1) t B(hiệp vần 2)

b B t T b B(hiệp vần 2)

b B t T b B(hiệp vần 2) t B(hiệp vần 3)



Tôi giảng:

Chữ B và T viết hoa thì phải tuân theo răm rắp, còn chữ b và t viết thường thì không bắt buộc y theo. Ðể dễ nhớ có thể mượn câu này "Nhất tam ngũ bất luận. Nhị tứ lục phân minh" nghĩa là chữ thứ 1-3-5 thì sao cũng được, còn chữ thứ 2-4-6 thì phải thật đúng. Trong câu Bát (câu 8 chữ), tuy cùng Bằng nhưng một chữ có dấu huyền và một chữ không dấu :



Trăm năm trong cõi người ta

Chữ Tài chữ Mệnh khéo là ghét nhau

....

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng



Tôi bảo Hạ Uyên lấy tên các bạn trong lớp mà lắp vào dưới các chữ Bằng (B) và Trắc (T).


- Dễ lắm! Cứ Trâm là Bằng, Hải là Trắc. Khoa hiệp vần với Thoa với Hòa với Tòa .... Nào, em chép tên các bạn lên tờ giấy này. Gắng nhớ và chép cho đủ.


Hạ Uyên ngồi lặng lẽ ghi. Nơi trán khoảng giữa hai mắt hằn lên một nếp nhăn. Sau mươi phút em trao cho tôi tờ giấy. Tôi lẩm nhẩm đọc. Rồi nói :


- Thầy chọn giúp em mấy cái tên hiệp vần với nhau:Trang hiệp với Hoàng. Chương hiệp với Tường và Hường. Còn những tên khác thì hễ Trắc thì ghi dưới T, Bằng thì ghi dưới B. Nhớ: dưới chữ t và b thì không bắt buộc phải đúng Bằng Trắc.


Kết quả sau 15 phút lắp ghép:



b B t T b B(vần 1)

Ân Bình Cảnh Chức Dung Trang

b B t T b B(vần 1) t B(vần 2)

Danh Ða Gia Huấn Hiệp Hoàng Hội Chương

b B t T b B(vần 2)

Kim Khôi Lan Mạnh Nam Tường

b B t T b B(vần 2) t B(vần 3)

Oanh Phùng Quý Toản Xuân Hường Vũ Uyên


Trước khi chia tay tôi mới cho em biết rằng em vừa làm thơ Lục Bát. Ông Nguyễn Du cũng làm vậy. Chắc chắn cô bé không dám tin rằng đó là sự thực. Nếu bài này làm ở lớp thì khi đọc lên cả lớp sẽ thích thú vỗ tay reo liền. Nhưng không phải là học sinh của lớp thì đọc lên rời rạc vô nghĩa. Nên tôi ra thêm một đề khác " những trái cây bày bán trong chợ". Kết quả chắc chắn sẽ vui hơn.


Hôm sau em trao cho tôi kết quả:



b B t T b B(vần 1)

Hành Ngò Ớt Tỏi Tiêu Dừa

b B t T b B(vần 1) t B(vần 2)

Mít Cam Quít Ổi Chuối Dưa Kiệu Hành

b B t T b B(vần 2)

Gừng Riềng Nghệ Sả Bưởi Chanh

b B t T b B(vần 2) t B(vần 3)

Sầu riêng Vú sửa Cam sành Chôm chôm



Rõ ràng là kết quả rất ... ngon miệng...


Bài thơ lục bát đầu tiên gửi ba


Trên tờ báo tường của lớp Năm A trường Tân Lập kỷ niệm ngày Hiến chương các nhà giáo có đăng bài thơ Lục bát của Hạ Uyên:

Tình thầy trò đẹp huy hoàng

Như bông hoa Huệ, hoa Lan thắm màu

Phận trò luôn nhớ làu làu

những lời cô dạy trước sau nằm lòng

Tôi khen:

- Hay quá há. Hiệp vần đúng. Chữ dùng chính.

.....

Thấy Hạ Uyên yên lặng, tôi nói:

- Ðó như em thấy đó, làm thơ cũng không nổi quá khó. Câu nhập đề em có thể viết bằng nhiều cách, chẳng hạn "Tình thầy trò đẹp muôn màu ... tình thầy trò đẹp mhư hoa..." Có thể viết cách khác "Nhân ngày kỷ niệm Hiến chương " hoặc "Nhớ ơn cô giáo dạy mình" hoặc "Công cha nghĩa mẹ ơn thầy" ... Các câu sau cũng vậy. Biết bao nhiêu cách đặt câu, miễn đúng Luật Bằng Trắc và câu sau phải hiệp vần với câu trước. Cái khó là tìm cho được ý hay, chọn cho được lời hay. Làm thơ thiệt hay mới khó chớ làm thơ cho có thì dễ.

Hôm sau tôi bảo Hạ Uyên:

- Ba em đang làm vườn ở mãi Long Khánh. Em thường viết thư thăm. Lần này em hãy viết thư dưới dạng thơ Lục bát đi.

Hạ Uyên le lưỡi:

- Ai dám! Con biết gì mà dám làm thơ ?

Tôi khuyến khích:

- Thì cứ bắt đầu làm ... dở dở. Cứ viết như thường. Sau đó mình ngắt ra làm 4 câu. Chú ý chữ thứ 2-4-6-8 phải Bằng. Rồi chữ thứ 6 của câu Lục và chữ thứ 6 của câu Bát phải hiệp vần với nhau. Nào, bắt tay ngay. Em viết thư ngắn cho Ba em đi. Muốn thăm, muốn chúc, muốn hứa gì, tùy ý, như em vẫn viết.

Hạ Uyên nghe lời, - tánh dễ thương ở chỗ đó, - cầm giấy bút hì hục ngồi viết. Sau mười phút trao cho tôi tờ giấy. Nội dung:

Nay con kính gởi lời thăm ba thân thương được mạnh giỏi.

Cầu mong vườn cà - phê xanh tốt và đàn heo gà phát triển.

Năm qua con có cố gắng siêng học.

Cuối niên khóa được lên lớp thẳng và conđược tuyên dương toàn trường.

Tôi chỉ lên tấm bản đen nhỏ, nơi đó có Luật Bằng Trắc còn ghi rõ, chưa xoá. Góp ý với Hạ Uyên bỏ bớt đôi chữ. Ðổi chữ "phát triển" (T) bằng chữ "bình yên" (B) cho đúng vần Bằng. Lộn chữ "siêng học" thành "học siêng" để hiệp vần: yên và siêng. Thay chữ "tuyên dương" bằng chữ "khen" cho hiệp đúng vần (siêng và khen). Kết quả cuối cùng:

Nay con ... gởi lời thăm ba ...

... mong vườn ... xanh tốt ... heo gà bình yên.

Năm qua con ... gắng học siêng.

... được lên lớp thẳng ... được khen toàn trường.



Hạ Uyên lẩm nhẩm đọc lại rồi hít mũi, có vẻ như mắc cỡ . Riêng tôi thầm nghĩ: chắc chắn là ở Long Khánh, ông Nguyễn Hanh, cha của Hạ Uyên sẽ nghi ngờ đôi mắt mình khi đọc bài thơ, bởi không biết đây là sự thật hay là chuyện giả, chuyện chiêm bao. Vì thật khó mà tin rằng con gái nhỏ của mình đã làm được ... như vậy. Nó mới mười một tuổi thôi mà. Mới nhõng nhẽo bắt mình ẵm chạy quanh sân đây mà...

[hoatigon208410]

Bài 2: Thể Tứ Tuyệt (luật Bằng vần Bằng)


Hôm nay Hạ Uyên tập làm thơ Tứ Tuyệt, luật Bằng vần Bằng.

Nhắc lại: Căn cứ vào chữ thứ 2 của câu đầu, nếu là Bằng thì gọi là luật Bằng, nếu là Trắc thì gọi là luật Trắc.

Chẳng lẽ cứ Gà Vịt Heo Bò lôi ra hoài, tôi đề nghị lấy tên những loài hoa cho nó ... nên thơ một chút. Kết quả:

b B t T T B B(vần)

Sen Ðào Huệ Cúc Trúc Mai Lan

t T b B t T B(vần)

Vạn Thọ Hồng Nhung Thược Dược Trang

t T b B B T T

Mỏm sói Tầm xuân Lài Cẩm Chướng

b B t T T B B(vần)

Phù dung Dạ lý Bụt Ngâu Xoan

Coi vậy chớ kiếm cho ra 3 tên hoa có cùng vần "an" để hiệp vần không phải dễ, nên không thể không khen Hạ Uyên.

Ðã quen làm hai lần, lần này Hạ Uyên cũng tự động làm bài "Chân dung em bé Nu". Bé Nu là em bé láng giềng lên một tuổi rưỡi, đang tập đi, mới tập nói.

Cũng lại bắt đầu viết bằng văn xuôi: "Bé Nu thấp lùn, chân cụt ngủn, cái bụng tròn vo. Mới một tuổi rưỡi mà bé thuộc được chữ O. Bé ưa vặn cái khóa cửa, ưa ngồi vọc cát, ưa ăn mứt gừng rồi hít hà. Người bé yếu nên trở trời là hay sốt với ho". Sau đó tới việc sắp xếp, lật tới trước, lộn ra sau, bớt chữ thêm chữ sao cho hợp với luật Bằng Trắc và luật hiệp vần. Cuối cùng tạm thoả thuận với nhau rằng:

Tả bé Nu:

Bé Nu chân ngắn bụng tròn vo

Tuổi rưỡi mà đã thuộc chữ O

Rất thích mứt gừng, ưa vặn khóa

Trở trời hết sốt lại ngồi ho.

Nghe cũng được! Tôi bảo Hạ Uyên:

- Thể thơ này gọi là Tứ Tuyệt. Ông Lê Thánh Tôn cũng làm y vậy.

Cố nhiên là em chẳng biết Lê Thánh Tôn là cái ông nào, làm gì, ở đâu. Chỉ biết có đường Lê Thánh Tôn chạy thẳng từ Ngã sáu Nhà Thờ xuống biển. Vậy thì ông này ắt cũng làm chức lớn.

[hoatigon208410]

Bài 3: Thể Tứ Tuyệt (luật Trắc vần Bằng)



Tôi viết cấu trúc 4 câu Tứ Tuyệt, luật Trắc vần Bằng và bảo Hạ Uyên lấy tên những con vật lắp vào dưới những chữ B chữ T.

Nhắc lại: những chữ không dấu hoặc có dấu Huyền là Bằng (B), có dấu Sắc, Hỏi, Ngã, Nặng là Trắc (T). Chữ thứ 2 của câu đầu, nếu là Bằng thì gọi là luật Bằng, nếu là Trắc thì gọi là luật Trắc.

Ðể thêm thích thú, tôi đề nghị:

Câu 1: Những con thú sống trên rừng

Câu 2: Những con vật nuôi trong nhà

Câu 3: Những con chim bay trên trời

Câu 4: Những con vật sống dưới nước

Hạ Uyên làm y theo. Và sau đây là kết quả:

Trong vườn Ðịa đàng:

t T b B t T B(vần)

Gấu Sói Nai Voi Cá Cọp Beo

b B t T T B B(vần)

Trâu Bò Chó Chuột Ngựa Dê Heo

b B t T b B T

Vịt Gà Ngan Ngỗng Cu Cò Cút

t T b B t T B(vần)

Cá Ốc Cua Tôm Cá Mực Mèo

Thật thoải mái khi tìm tên các loài chim bay thú chạy. Nhưng sang phần những con vật sống dưới nước thì kiếm hoài chẳng thấy tên con nào hiệp vần "eo". Bí quá đành lấp ẩu con ... mèo! Hy vọng trong tương lai khoa học sẽ phát hiện một giống Mèo nước như đã từng có: Ngựa nước (Hà mã), Chó nước (Hải cẩu).

Rút kinh nghiệm lần trước làm bài thơ Lục Bát gởi thăm cha, lần này tôi đề ra đề "chân dung tự họa" bằng cách lắp chữ vào cái sườn Bằng Trắc tôi đã bày.

Chân dung tự họa:

Mới đó mà tôi đã lớn hung

Nhớ hồi năm tuổi chạy lung tung

Tết đi theo mẹ ra coi chợ

Tiếng nói inh tai, pháo nổ đùng


Thú thật là tôi cũng có "viện trợ". Nhưng cũng chủ cỡ mười lăm phần trăm.

[hoatigon208410]

Bài 4: Thể Tứ Tuyệt vần Trắc



Một hôm sau tôi bảo Hạ Uyên:

- Luôn trong mấy kỳ, em thấy hợp vần thì phải là vần Bằng. Thông thường là như vậy chớ không nhất thiết. Vẫn có thể hiệp vần Trắc, như bài sau đây mà nhiều người thuộc

Nùng Nhị từ xưa mở đất cõi

Nghìn năm vượng khí nơi đô hội

Người đủ hạng người, trò đủ trò

Ðua nhau thanh lịch cũng lắm lối

Người ta gọi thể này là Luật Trắc(Nhị) Vần Trắc (Cõi)

Tôi liền viết cấu trúc một bài Tứ Tuyệt Luật Trắc vần Trắc và mời Hạ Uyên lắp chữ. Hai hôm sau em luồn qua khe cửa trao tờ kết quả:

Chị thân thương của em:

Chị cả ở nhà quen gọi Trúc

Học về chịu khó lo bếp núc

Cơm, canh, xào, nấu, luộc, quay, ram ...

Bưng lên anh Hải tha hồ xúc

Anh Hải hoàn toàn không ngờ con em tinh nghịch đang "chọc quê" mình. Cứ tay rỉa ghi-ta miệng ê a hát "em ơi nếu mộng không thành thì sao ..."

[hoatigon208410]

Bài 5 : Thất ngôn bát cú Ðường Luật và Song Thất Lục Bát



Ðã trót đa mang, đã lỡ sanh sự bày làm thơ Lục bát và Tứ tuyệt rồi thì - phóng lao phải theo lao, - đành bày tiếp thể Thất ngôn bát cú. Chớ không thì sao nó cứ ấm ức, làm như mình mắc nợ. Vả chăng cứ biết "Heo là Bằng Chó là Trắc" rồi thì có thể loại nào dám tự xưng là khó? Cái khó là chọn được ý hay, chọn được lời hay chớ với cái lối tiếp xúc làm quen thô thiển này thì đến các thể Sớ, Tấu, Cáo, Biểu ... e rằng Hạ Uyên cũng chẳng ngán.

Nghĩ vậy, tôi liền lặng lẽ viết b B t T theo cấu trúc một bài Thất ngôn bát cú Ðường luật rồi trao cho Hạ Uyên. Kèm theo trái xoài. Có chú thích, nhưng chỉ chú thích phần trái xoài: "Xoài Cát đó, ngọt lắm". Còn phần thơ văn thì cứ coi theo tờ giấy mà lắp chữ, mà thực hiện. Cứ theo đơn đặt hàng - dựa theo chú thích bên tay phải - "Các món nàng ăn, những thức uống ..." mà tùy nghi lắp chữ Bằng hay Trắc.

Như do một phép lạ nho nhỏ, hai ngày sau, tờ giấy được đưa lọt qua khe cửa. Tôi đọc:

Nghĩ về một người

b B t T T b B(vần)

Chiên Xào Kho Nướng Luộc Cơm Canh (Các món nàng ăn)

t T b B t T B(vần)

Bia rượu Cà Phê Nước đá chanh (Những thức uống)

t T b B B T T

Son phấn Nước hoa Keo xịt tóc (Món trang sức)

b B t T T B B(vần)

Thun Len Xoa xuýt Lụa tơ Lanh (Hàng may mặc)

b B t T b B T(vần)

Xi nê Nhạc hội Ban khiêu vũ (Món tiêu khiển)

t T b B t T B(vần)

Tứ sắc Bài cào Xóc dĩa sành (Môn bài bạc)

t T b B B T T

Nói tục Ăn hàng Chôm Chỉa Chửi (Những tật xấu)

b B t T T B B(vần)

Ngu Khờ Khôn Dại Láu Tinh ranh (Ðủ loại tính nết)

Thừa thắng xông lên, hôm sau tôi lại đưa một bản b B t T nữa. Và khi hồi âm, tờ giấy mang nội dung này:

Ngôi nhà em

B b T t B b T(vần 1)

Ðường vô xóm có con mương nhỏ

b B b T T(vần 1) b B(vần 2)

Hai bên đường mọc cỏ cùng cây

b B t T b B(vần 2)

Nhà em mái ngói cổng xây

b B t T b B(vần 2) t B(vần 3)

Trong sân vịt chạy thành bầy thiệt vui

Tôi vuốt tóc em, khen:

- Giỏi lắm. Thầy định không nói, sợ làm rộn óc em, nhưng cuối cùng không giữ được. Ðó là: bài "Nghĩ về một người" là theo thể Thất ngôn bát cú Ðường luật. Bài "Ngôi nhà em" là theo thể Song thất lục bát. Nghe có oai không ? Nhưng thôi, biết đại khái cho vui vậy thôi, để lên lớp 9, lớp 10 em sẽ học.

[hoatigon208410]

Bài 6: Thể thơ Ngũ ngôn



Hạ Uyên kêu tôi:

- Thầy ơi, có cái bài thơ này đây, trong cuốn Giảng văn cũ của má con. Thơ gì mà ngó ốm nhách.

- Sao lại có thơ ốm nhách ? Thơ hay thơ dở chớ sao lại có thơ mập ốm ?

Mỗi câu chỉ có 5 chữ nên bài thơ ngó dài ngoẵng. Ðây con đọc cho thầy nghe:

Giỏi thay Trần Quốc Toản

Tuổi trẻ dư can đảm

Dốc bụng báo hoàng ân

Cả gan bình quốc nạn

- À, biết rồi. Tại mỗi câu chỉ có năm chữ. Ðây thầy hỏi em: bảy chữ, chữ Nho gọi là Thất ngôn, vậy năm chữ gọi là ... ?

- Tứ ngôn.

- Trật lất. Tứ mới có bốn. Ngũ mới là năm. Thể thơ vừa rồi là thơ Ngũ ngôn.

Hạ Uyên nài nỉ:

- Thầy bày cho con đi! Thầy dạy con ...

- Không dạy cũng biết. Dễ lắm. Cứ bài Thất ngôn, con cắt bỏ hai chữ đầu của mỗi câu. Thử lấy bài "Heo...Gà" làm thí nghiệm.

Hạ Uyên chạy lục kiếm bài thơ. Rồi dõng dạc đọc:

Trong vườn Ðịa đàng:

Gấu Sói Nai Voi Cá Cọp Beo

Trâu Bò Chó Chuột Ngựa Dê Heo

Vịt Gà Ngan Ngỗng Cu Cò Cút

Cá Ốc Cua Tôm Cá Mực Mèo

Tôi không ngờ kết quả hấp dẫn hơn tôi đã nghĩ, nên tôi bảo: Ngũ ngôn hóa nuôn bài tả bé Nu.

Hạ Uyên không đợi nài:

Tả bé Nu:

Bé Nu chân ngắn bụng tròn vo

Tuổi rưỡi mà đã thuộc chữ O

Rất thích mức gừng, ưa vặn khóa

Trở trời hết sốt lại ngồi ho.

Sang bài "Trăm hoa khoe sắc". Ðang ở thể Thất ngôn luật Bằng vần Bằng mà cắt thành Ngũ ngôn thì hoá thành luật Trắc vần Bằng. Hạ Uyên đọc:

Trăm hoa khoe sắc

Sen Ðào Huệ Cúc Trúc Mai Lan

Vạn Thọ Hồng Nhung Thược Dược Trang

Mỏm sói Tầm xuân Lài Cẩm Chướng

Phù dung Dạ lý Bụt Ngâu Xoan.

Không bỏ lỡ bài thơ tặng, Hạ Uyên cố ý đọc to cho chị và anh nghe:

Chị thân thương của em

Chị cả ở nhà quen gọi Trúc

Học về chịu khó lo bếp núc

Cơm, canh xào, nấu, luộc, quay, ram ...

Bưng lên anh Hải tha hồ xúc.

Sau một giây im lặng, tôi nói:

- Vậy đó, muốn làm thơ Ngũ ngôn thì cứ theo cái cấu trúc Thất ngôn, cắt bỏ 2 chữ đầu. Hôm nay thầy thêm 3 cách hiệp vần khác, do ảnh hưởng của cách hiệp vần trong thơ Pháp. Ðó là:

1: Chữ chót của câu 1 hiệp vần với chữ chót của câu 2

Chữ chót của câu 3 hiệp vần với chữ chót của câu 4

2: Chữ chót của câu 1 hiệp vần với chữ chót của câu 3

Chữ chót của câu 2 hiệp vần với chữ chót của câu 4

3: Chữ chót của câu 1 hiệp vần với chữ chót của câu 4

Chữ chót của câu 2 hiệp vần với chữ chót của câu 3

Nghe thì rùm beng. lộn đầu. Áp dụng ngay thì thấy dễ. Nào, nói là làm. Em làm 4 câu Ngũ ngôn, hiệp vần theo cách thứ nhất (tạm gọi là Vần liền). Ðề: "Tả em Cuội".

Tả em Cuội

Da trắng và mắt trong

Tóc nâu và môi hồng

Nhỏ mà ưa chải chuốt

Chữ O đọc không thuộc.

Áp dụng hiệp vần theo cách thứ hai (tạm gọi là Vần chéo). Ðề: "Tả con chó nâu".

Con chó nâu của em

Vừa sủa vừa chạy lui

Giữ nhà cái kiểu đó

Tối: xó bếp ngủ vùi

Vậy cũng lãnh chức chó.

Áp dụng hiệp vần theo cách thứ ba (tạm gọi là Vần ôm). Ðề: "Ngày rằm lên chùa". Kết quả:

Ngày rằm lên chùa

Rằm theo Ngoại lên chùa

Nghe tiếng kinh tiếng mõ

Xạc xào nghe tiếng gió

Chốc chốc tiếng chuông khua.

Khi sắp chia tay Hạ Uyên bảo tôi:

- Thầy bày luôn cho con thể Tam ngôn.

- Là cái gì ?

- Tam nghĩa là ba. Thơ Thất ngôn cắt đi 2 chữ thành Ngũ ngôn. Nay thơ Ngũ ngôn ta cắt đi 2 chữ thì ắt thành Tam ngôn.

Tôi cười:

- Em có ý hay đó. Nhưng tổ tiên mình thì gọi nôm na nó là Hò vè bình dân. Như ở quê thầy trẻ nhỏ thường hát:

Tập tầm vông
Chị lấy chồng
Em ở vá
Chị ăn cá
Em ăn xương
Chị nằm giường
Em nằm đất
Chị mút mật
Em nút ve
Chị ăn chè
Em liếm chén

Nhìn xuống đồng hồ thấy đã năm giờ rưỡi, tôi liền cười vừa cuối đầu chào:

Thôi, em về
Lo cơm tối
Nói say mê
Ta cũng mỏi.

[hoatigon208410]

Bài 7: Thể thơ mới


Lần này thì không phải là Hạ Uyên, mà là Trúc, người chị rất thân thương của Hạ Uyên. Trúc rụt rè trao tôi tờ giấy, vừa nói:

- Thầy coi dùm, bài thơ kiểu gì vậy ?

Tôi chuẩn bị để đọc một lời đe dọa "khát máu", kiểu thách đấu gươm của thế kỷ thứ 16. Nhưng không. hiền hòa. thơ mộng:

Mình nhớ hoài: một buổi sáng tàn Ðông

Ai đó đơn sơ màu áo len hồng

Mái tóc xỏa dài, ngồi đùa với cháu

Sau lưng, vạn thọ chớm nở vài bông

Ðợi tôi ngẩng lên, Trúc hỏi:

Bài thơ kiểu gì vậy thầy ? Thể gì vậy ? Con có hỏi con Hạ Uyên, nó lên mặt khôn, nói: "Ðường luật đây chớ gì. Thất ngôn luật Trắc (nhớ) vần Bằng (Ðông). Nhưng khi đếm lại thấy lòi dư một chữ. Bà nhỏ nghẹn họng.

Tôi không nén được tiếng cười "hà hà" vừa nói:

- Tưởng nó đính chính ngay: "thơ Bát ngôn chớ gì". Chuyên viên đếm chữ đặt tên là nó.

Vẻ mặt Trúc trầm ngâm:

- Con muốn hiểu cách đặt loại thơ này.

- Ðể chi ? Thi tốt nghiệp trung học đâu có đòi hỏi ?

- Nhưng mà con muốn làm.

- À, biết rồi. Bài này của "ảnh" chớ gì. Muốn họa lại ảnh chớ gì. Ðược. Chắc Hạ Uyên đã bày lại cho em căn bản luật thơ rồi. Chữ chót của câu 1-2-4 hiệp vần với nhau: Ðông, Hồng, Bông. Mỗi câu thường được ngắt làm 3 nhịp như ở thơ Thất ngôn. Nhưng khác là số chữ ở mỗi nhịp không bắt buộc (khi thì 3, khi thì 2) miễn sao mỗi câu có đúng 8 chữ.

- Sao có loại thơ "khỏe" vậy ?

- Nó chịu ảnh hưởng ở thơ Pháp, mà chặng 1940 ta gọi là thơ Mới. Tiếng Pháp không có thanh Bằng thanh Trắc, chỉ cần hiệp vần ở thanh chót của mỗi câu. Như đen (chandelle: cây đèn) hiệp với ben (belle: đẹp). Như lăng (filant: kéo sợi) hiệp với giăng (émerveillant: ngạc nhiên) (1). Các chữ ở giữa câu thì tha hồ, chỉ cần đếm đủ 12 âm hay 8 âm (họ gọi là chân: pied).

- Nhưng đọc luôn một hơi 12 tiếng thì mệt lắm, hụt hơi. Phải ngắt nhịp chớ.

- Ðúng vậy. Tiếng ta giàu âm thanh nên ta giữ cái ưu điểm của ta, ta ngắt làm 3 nhịp. Và thường là ..B..T..B(vần) hoặc ...T..B..T(vần). Uấy, nói ra thì nó dài dòng, lôi thôi, rối rắm. Bắt tay cụ thể thì dễ hơn. Nào, em làm bài trả lời. Ðặt câu đầu: 8 chữ. Ngắt làm 3 nhịp. Chữ chót vần Bằng.

Vẻ mặt Trúc nghiêm trang. Ngồi xoay qua trở lại. Ngần ngừ rồi rụt rè xoá bỏ. Ngó ra sân rồi ngó xuống sàn nhà. Một lát sau, bẽn lẽn đọc:

- Xuân đang về chậu Cúc đã đơm hoa

- Hay đó. "hoa" vần oa. Nếu kiếm không ra thì dùng vần a cũng được.

Trúc tiếp liền:

- Thược dược rung rinh trước những hiên nhà

- Hay lắm, câu thứ 3 thì dễ hơn vì không cần phải hiệp vần. Nào...

Trúc loay hoay. Lạ. Không cần hiệp vần, bất chấp Bằng Trắc, chỉ kiếm đủ 8 chữ nói về chuyện Tết chuyện Xuân. Dễ quá mà. À, có thể vì dễ quá mà con người không thích. Phải tìm cho ra cái khó để có nét độc đáo. Nhưng kìa, Trúc trao tờ giấy cho tôi. Có viết câu thơ thứ 3: Tết sẽ đem về niềm vui phấn khởi.

- Tuyệt! Có thể thay chữ phấn khởi bằng chữ rộng khắp chẳng hạn. Cho nó giản dị, bớt công thức: Tết sẽ đem về niềm vui rộng khắp. Chữ khắp cũng bắt đầu bằng KH như chữ Khởi.

Biết tôi chọc quê, Trúc mĩm cười, tôi dục:

- Còn câu chót ?

- Vui ở thôn gần, vui mãi làng xa

Bỗng có tiếng chuông gọi cổng. Tôi vội vàng đứng dậy.

- Vậy là em hiểu đại cương. Áp dụng ngay đi. về hỏi Hạ Uyên 3 cách hiệp vần (vần liền, vần chéo, vần ôm) rồi em làm theo. Ðề tự chọn (cũng như đánh số Ðề vậy mà !). Rồi em đưa thầy coi. Bây giờ để thầy đi mở cổng tiếp khách.


--------------------------------------------------------------------------------

(1) Bài thơ à Hélène của Ronsard :

Quand vous serez bien vieille, au soir, à la chandelle
Assise auprès du feu, devidant et filant
Lisant, chantant mes vers en vous émerveillant
Ronsard me célébrait du temps que j'etais belle

Tạm dịch: Khi em già đi, buổi tối dưới ánh đèn
Ngồi cạnh lò sưởi vừa quay tơ kéo sợi
Em đọc thơ anh, ngâm nga và ngạc nhiên
Ronsard đã ca tụng ta khi ta đang đẹp.


Buổi chiều Hạ Uyên được chị phái cầm tờ kết quả (lại y như kết quả xổ số kiến thiết). Tôi đọc:

Hai người bạn nhỏ (vần liền)

Sát nhà tôi, có Thanh Hải, Nhật Thành

Ðứa mập, đứa gầy, nhưng rất thông minh

Sáng sáng đèo xe đem gởi nhà trẻ

Mặt mày buồn thiêu vì phải xa mẹ.

Nhớ Ba (vần chéo)

Con nhớ lắm, con nhớ nhiều ... Ba đó

Ở nơi xa, Ba có nhớ con không ?

Những buổi trưa mưa, những chiều lộng gió

Con nhớ Ba, nhớ quá, nhớ vô cùng

Dòng sông quê hương (vần ôm)

Sáng hôm nay em đứng lặng nhìn sông

Dòng nước trắng mênh mông im lặng chảy

Hai bên bờ, gió lay hàng lau sậy

Nằm xa xa, xanh mướt những ruộng đồng

Tôi nói vói qua rào:

- Vậy là Trúc đã giàu rồi. Biết 4 cách để làm thơ Mới. Mà phàm cái gì đã gọi là Mới thì nó có quyền và có bổn phận phải mới hoài. Như có một cách này ông Xuân Diệu hay dùng: chữ chót của câu 4 vần Trắc sẽ hiệp vần với chữ chót câu 1 của đoạn thơ tiếp sau. Ðây:

Là thi sĩ nghĩa là ru với gió

Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây

Ðể linh hồn ràng buộc với muôn dây

Hay chia xẻ bởi trăm tình yêu mến

.....

Ðây là quán tha hồ muôn khách đến

......

Có ông đặt câu thơ chỉ 2 chữ:

Sương rơi

nặng trĩu

trên cành

dương liễu

......

Có ông xếp bài thơ thành hình thoi:

Mưa

Lưa thưa

Ai khóc tả tơi

Giọt lệ tình đau xót

.....

Long lanh trong tim hoa

Ai ươm mơ sầu

Ôi mong manh

Trong tim

Ta

- Nhưng thôi, biết chơi đại khái vậy là đủ rồi.

Im lặng một giây. Chợt giọng Trúc bên kia rào:

- Thầy này. .... Khi tìm chữ để hiệp vần, nhiều ý mình định nói thì chữ dùng lại không chịu hiệp đúng vần, nên con chắc người làm thơ nhiều khi đành nói sai sự thiệt. Buổi sáng chia tay nghe tiếng bìm bịp kêu, nhưng vì câu trên là "lệ buồn hoen mắt người đi", phải hiệp vần i nên đành lấy con chim họa mi thay con chim bìm bịp: "Thôn xa vẳng tiếng họa mi đổ dồn". Ði trong vườn phải vạch lách nhánh lá, nhưng vì cần vần Bằng mà đành đổi lại là nâng niu cành hoa ! Do vậy khi đọc thơ, con khen tác giả có tài, khéo lựa chữ hay, tạo dựng hình ảnh đẹp chớ con chưa tin đó là sự thấy thiệt, cảm xúc thiệt.

Tôi thật không ngờ cô bé giỏi Toán giỏi Lý mà lại cũng tinh tế về văn chương như vậy. Cô Hélène trong bài thơ của Ronsard, khi già ngồi bên lò sưởi dưới ánh đèn, có thể vừa quay tơ vừa đập muỗi, nhưng vì chữ đập muỗi trong tiếng Pháp chiếm tới 3-4 âm chẳng hạn mà số âm còn thiếu chỉ có 2, nên ông phải dùng chữ kéo sợi, 2 âm để thay.

Nhìn Trúc hôm nay làm dáng có băng đô hồng, tôi đùa:

- Nhưng khi làm thơ tặng "ảnh" thì không được vì kẹt vần, dùng chữ vụng mà làm ảnh buồn. Chẳng hạn:

Yêu anh, em nhớ giọng hò

Nghe du dương tựa ... tiếng bò đòi rơm

Trúc và tôi cùng cười. Tôi tiếp:

- Chỉ vì kẹt vần thôi, nhưng mà "ảnh" đâu có chịu hiểu dùm. Em muốn ví giọng "ảnh" du dương như giọng Ngọc Sơn, giọng Tú Trinh, nhưng âm ƠN (Sơn) âm INH (Trinh) đâu có hiệp vần được với O (hò) ? Khổ quá !

Trúc mắc cỡ:

- Thầy thiệt !

HẾT