[buivhai]

b. Khí hư:

Khí hư màu trắng, lượng nhiều
Là do tỳ, thận hư hàn gây nên
Khí hư vàng, dính, hôi, nhiều
Là do thấp nhiệt tạo ra chứng này.





IV. Thiết chẩn:
1. Xem mạch:
a. Mục đích:

Trạng thái của mạch nói ra
Thịnh suy tạng phủ; nông sâu nhiệt, hàn.

b. Nơi xem:

Mạch chia ba bộ mà xem
Thiên, nhân, địa đó, bạn xem bộ nào?
Mỗi bộ có ba chỗ xem
Thái dương; mạch má; trước tai: ở đầu
Nhưng hay hay dùng nhất: mạch quay
Mạch trụ, hợp cốc, ở nơi tay mình.
Dưới chân ta có mạch đùi;
Mu chân; sau mắt cá trong: hay dùng.

c. Mạch quay:

Mạch quay (thốn khẩu) chia ba
Gồm thốn, quan, xích, muốn coi phải tường
Quan ứng với mỏm châm quay
Xích trên, thốn dưới, từ quan ta lường

[buivhai]

- Tay phải:

Tay phải xem khí: thuộc dương
Bộ thốn tay phải: phế, thêm đại trường
Tỳ và vị ở bộ quan
Bộ xích: dương thận, tam tiêu chính phần.

- Tay trái:

Tay trái xem huyết, thuộc âm
Bộ thốn tay trái có tâm, tiểu trường
Can và đởm ở bộ quan
Bộ xích: âm thận, bàng quang đó mà.

- Các yếu tố cần thiết để xem mạch chính xác:

Bệnh nhân nên được nghỉ ngơi
Trước khi xem mạch mười lăm phút tròn.
Người bệnh thoải mái nằm ngồi
Chẩn mạch buổi sáng, lúc chưa ăn gì.
Thầy thật bình tĩnh, nhẹ nhàng
Tập trung cảm giác ra đầu ngón tay.

- Mức độ ấn tay:

Có ba mức độ ấn tay
Ấn nhẹ (khinh án), rõ nhất: bệnh nhân mạch phù
Vừa phải (trung án) rõ nhất: mạch bình
Ấn sâu (trọng án) rõ nhất: bệnh nhân mạch trầm.

- Bước xem mạch:

Xem ba bộ phận một phen
Gọi là tổng khán: nắm tình hình chung
Rồi từng bộ phận ta tầm
Gọi là đơn khán: nắm tình hình riêng.

[buivhai]

- Mạch Tượng:
+ Mạch bình:

Trung án ba bộ: mạch bình
Người lớn bảy tám mươi lần là hay
Có vị khí, có gốc, thần
Tức là mạch xích lực luôn có đều.
Thanh niên mạch có lực rồi
Mạch của phụ nữ yếu hơn là thường
Người gầy mạch thấy hơi phù
Người béo thì mạch hơi trầm bạn nghe
Thấp thì mạch ngắn ít nhiều
Người mà cao lớn, mạch thường dài hơn
Mùa thu mạch bắt hơi phù
Trầm khi đông tới, huyền xuân, hạ hồng.

+ Mạch bệnh:

Mạch khi có bệnh đổi thay
Nông sâu, nhanh chậm, nhỏ to…: lạ thường.

- Các loại mạch:
+ Mạch thất biểu:
Bảy mạch ở biểu thuộc dương
Mạch phù nổi nhất, chạm da, đập rồi
Mạch khẩn soắn, gấp và găng
Giống như vặn, xoắn, kéo, buông dây thừng
Mạch hồng không phải màu hồng
Mà là hồng thuỷ, tượng như sóng trào
Hoạt thì có nghĩa là trơn
Vọt qua, vọt lại trơn tru dễ dàng
Mạch thực rắn chắc, đặc đầy
Sức đi bức bách, lực ba mức đều
Mạch huyền căng thẳng dây cung
Tượng mạnh như bật dây xong ta sờ
Khổng thì ống rỗng cọng hành
Chính giữa không động, động lề hai bên.
Sửa/Xóa nội dung

[buivhai]

+ Mạch bát lý:

Tám mạch ở lý thuộc âm
Hoãn là thong thả, nới dây bung dần
Tốc bộ mạch hoãn quân bình
Mạch sáp (sắc) rin rít như dao cạo bàn
Mạch nhu thì rất yếu mềm
Nhẹ tay thì thấy, mạnh thêm không còn
Hình tượng lơ lửng tơ mành
Sức mạnh thì chỉ như là lông bay
Mạch nhược yếu đuối suy tàn
Lúc có, lúc mất, nặng tay chẳng còn
Mạch trầm ở vị trí sâu
Như đá dưới nước, nhấn tay xuống mò
Trì: tốc độ mạch chậm hơn
Một hơi thở, mạch động hai ba lần
Mạch phục dưới cả mạch trầm
Tựa như mạch nước ở ngầm khe xương
Mạch vi nhỏ, ngắn, tới, lui
Tựa không, tựa có, lơ mơ chẳng dành.

+ Mạch cửu đạo:

Chín mạch thuộc đạo là đây
Mạch kết xít lại, chậm không chu kỳ
Mạch tán tản mát, rữa ra
Lờ mờ trọng điểm, mạnh không, nhẹ còn
Mạch tế nhỏ bé chắc căng
Sức bật yếu đuối, tay ta dễ tìm
Sác thì liên tục, chóng, mau
Một hơi hít thở mạch dao bảy lần (6-7)
Mạch động chuyển động không ngừng
Ấn mạnh tay xuống thấy luôn soay vòng
Hư là rỗng tuyếc, yếu mềm
Tay ấn nhẹ, nặng, đều bè hai bên
Xúc nghĩa là gấp, là mau
Nhanh như mạch sác, hay ngưng bất thường
Mạch đợi nhẹ yếu, đợi chờ
Tựa như mong tiếp sức rồi mới đi
Sự dừng lại có chu kỳ
Chứ không rối loạn, bất thường lên đâu
Mạch cách tướng mạch chắc mạnh
Không có trọng điểm khi mà bật lên
Trống lớn, gõ mạnh, đặt tay
Cảm giác cứ thấy rung lên phừng phừng.

[buivhai]

+ Tam mạch:

Tam mach khác: đại đoản trường
Mạch đại khoẻ khoắn, lớn to đẫy đà
Giống như nước nổi tràn đầy
Tay mà ấn xuống, lan dần, yếu đi
Đoạn thì ngắn cụt dưới tay
Chuyển động yếu đuối, không ra khỏi đầu (đầu ngón tay)
Mạch trường là mạch đi dài
Qua hai ba bộ, cũng thường có khi.

+ Mạch thất quái:

Đối với bệnh nặng liệt giường
Chỉ còn mạch xích, thốn quan không còn
Mạch xích giống bảy tượng sau
Gọi là thất quái, thuốc thang cũng thừa
Tước tác là mạch sẻ ăn
Giống sẻ mổ thóc bị rơi sân nhà
Năm ba cái nghỉ một hồi
Thủng thăng, tý chút lại ăn thêm mà
Ốc lậu mưa nhỏ mái tranh
Nhẹ nhàng êm dịu, cứu không kịp rồi
Đạn thạch mạch tới chậm rề
Đã tới thì mạnh như là thạch sa
Giải sách gỡ đám rối ra
Ngư tường: con cá vẫy đuôi, im mình
Hà du: tôm muốn tiến đi
Phải cong người bật đuôi sinh lực nhoài
Phù phí là nước đang sôi
Tốc độ thì chậm: cơm sôi lửa tàn.

[buivhai]

- Mạch chủ bệnh:

Mạch phù chủ ngoại cảm đây
Phong nhiệt, phong thấp, cảm phong, phong hàn…
Trầm chủ bệnh khí bạn à
Thống, trệ, uất khí, tích không lưu hành
Mạch trì lại chủ bệnh hàn
Bởi dương khí yếu, hoả chân (chân hoả) cũng tồi.
Mạch sác là bệnh nhiệt làm
Nhẹ toàn thân nóng, nặng thì hôn mê.
Mạch hoạt chỉ có bệnh đàm
Tân dịch, khí huyết kết ngưng thành đàm.
Mạch sắc (sáp) chủ bệnh huyết tinh
Nữ thì thương huyết nam thì tinh suy
Phụ nữ khi đã có thai
Mà tay mạch sắc thì thai bệnh liền
Mạch đại bệnh phát nặng rồi
Khí huyết suy yếu, chẳng mong ngự tà.
Mạch hoãn chủ các thời kỳ
Hoãn khi bệnh dữ là tà đang lui
Mạch hoãn ở lúc bình thường
Là hư khí huyết, bì phù, da khô.
Mạch động: biểu, lý nhiệt rồi
Khí huyết khô nóng gây nên bệnh này
Mạch thực cũng nhiệt mà thôi
Nhiệt trong khí huyết bệnh sinh sôi nhiều.
Huyền chủ về bệnh hư lao
Lao lực quá sức, suy tư quá nhiều
Dục phòng quá trớn bạn ơi
Suy bại cơ thể, huyết hao khí mòn.
Mạch khẩn đau đớn bởi hàn
Mạch trường nhiệt độc, khí tà đang lan
Bệnh nặng, nếu có mạch trường
Kèm theo mạch hoãn: chữa thì dễ thôi

[buivhai]

Mạch khổng bệnh huyết đây mà
Sau khi mất máu thường ra mạch này
Mạch vi chủ khí hư hàn
Tế thì suy khí: nguyên, vinh kém làm
Nhu: báo vệ khí kém rồi
Dương khí suy yếu, hãn ra bất thường
Mạch nhược tinh huyết hao mòn
Mạch hư khí huyết kiệt suy quá mà
Cách thì hao tổn huyết tinh
Nữ hay băng lậu, năm thì di tinh
Phụ nữ mà đã có thai
Tay bắt mạch cách sẽ hư thai liền.
Mạch động mất máu bạn à
Băng lậu, tả, lỵ, bệnh dài hư lao
Mạch tán khí huyết không hoà
Mạch phục quan, cách bệnh hành cái thân
Quan là muốn đái không ra
Cách là ăn uống vào xong thổ liền.
Mạch đoản thiếu khí, đoản hơi
Phế vị hàn yếu, mệt thân cho người.
Mạch xúc nhiệt cực bởi vì
Dương khí quá thịnh, âm không đủ hoà.
Mạch kết bệnh tích hại người
Ngoại tà kết tích nội tà gây nên.
Mạch đợi chủ tạng khí suy
Nguyên khí tạng khác thay vào lại suy.

[buivhai]

2. Sờ nắn:
a. Xem phần da thịt:
- Hàn nhiệt:

Lý nhiệt nóng cả trong ngoài
Biểu nhiệt chỉ nóng ở ngoài mà thôi
Lòng bàn tay nóng bừng bừng
Nhưng mà không sốt, là hư nhiệt rồi.

- Khô nhuận:

Da nhuận tân dịch chẳng sao
Nếu giảm (tân dịch), ứ huyết, da khô táo liền.

- Phù:

Thuỷ thũng, ấn vết lõm còn
Khí thũng vết lõm nổi đầy lên ngay.
- Mụn nhọt:
Sưng không nóng bởi âm thư
Sưng mà đau, nóng, đỏ: dương mất rồi.

b. Sờ tay chân:

Sờ lạnh, sợ lạnh dương hư
Tay chân đều nóng là do nhiệt nhiều.

c. Xem bụng:

Nếu thích xoa bóp thuộc hư (thiện án)
Nếu mà thuộc thực, không cần xoa đâu (cự án)
Bụng có khối rắn lại đau
Không di chuyển được: giun, hay huyết tồn
Khí trệ lúc có, lúc tan
Không nơi nhất định, không hay thể hình.

[buivhai]

PHẦN IX
CÁC HỘI CHỨNG BỆNH

I. Các hội chứng bệnh về khí, huyết, tân, dịch
1. Hội chứng bệnh về khí
a. Khí hư:

Khí hư ăn uống thất thường
Suy nghĩ mệt mỏi lâu ngày gây nên
Khí hư mạch sẽ tế hư
Thở ngắn, mệt mỏi, chẳng ăn uống vào
Lưỡi nhạt, tự xuất mồ hôi
Khí hư hạ hãm như sa trực tràng…

b. Khí trệ:

Khí trệ uất ức mà nên
Đường khí trở ngại, khí hư yếu hành
Bụng thấy đầy trướng và đau
Lúc nhiều, lúc ít, lại không rõ ràng
Ợ hơi, trung tiện giảm đau
Khí trệ sườn, ngực, gây đau ngực sườn
Ở ruột phúc thống (bụng đau)
Trệ ở trường vị – vị quan thống rồi.

c. Khí nghịch:

Khí nghịch đáng giáng lại thăng
Hoặc hành quá mạnh, hơn khi bình thường
Phế nghịch: ho, suyễn, ho cơn
Vị thì nôn mửa, nấc và ợ hơi
Can khí thượng nghịch đau đầu
Can khí hoành nghịch gây đau ngực sườn
Thượng vị: ỉa lỏng, nôn chua.
Can thận khí nghịch: bôn đồn chuột đi.

[buivhai]

2. Hội chứng bệnh về huyết:
a. Huyết hư:

Huyết hư do mất máu nhiều
Tỳ vị hư nhược, hoá sinh giảm dần
Lâm sàng xanh mặt, mắt hoa
Môi nhợt, mất ngủ, tay chân tê hoài
Mạch tế, hay tế sác hư
Sắc bệnh không nhuận, ngực nghe trống dồn
Thở gấp, đoản khí kèm theo
Thì là khí huyết đều hư cả rồi.

b. Huyết ứ:

Huyết ứ: huyết chậm tuần hoàn
Nên mới ứ lại, hay ra tụ ngoài
Thường là vì bị chấn thương,
Khí trệ gây ứ, hoặc do hàn làm
Lâm sàng đau nhói dùi châm
Tại nơi ứ huyết, thấy đang sưng bầm
Tạng phủ ứ huyết to hơn
Sờ vào đau lắm, lưỡi xanh tím rồi.

c. Huyết nhiệt:

Huyết nhiệt: nội nhiệt, nhiệt tà
Lưới đỏ, vật vã, tâm phiền, miệng khô
Người nóng, chẳng uống nước đâu
Mạch tế, tế sác, ban đêm nóng nhiều
Nhiệt mạnh bức huyết ra ngoài
Gây nôn, chảy máu, chẩn, ban trên người
Đại tiện ra máu bạn ơi
Phụ nữ kinh nguyệt, nhiều ghê trước kỳ

d. Chảy máu:

Huyết nhiệt màu máu đỏ tươi
Mạch sác lưỡi đỏ, cả đêm trọc trằn
Tỳ hư không thống huyết rồi
Mạch tế vô lực, máu dai nhạt màu
Huyết ứ máu cục, sẫm màu
Mạch sác, lưỡi tím, đau như kim làm.