[phale]

Khuê phụ thán, gồm mười bài thơ Nôm luật Đường, viết theo thể thất ngôn bát cú và theo lối "thập thủ liên hoàn". Trong thi phẩm này, Thượng Tân Thị đã mượn tâm sự và thay lời bà Nguyễn Hoàng Phi, thứ phi của vua Thành Thái và là mẹ của vua Duy Tân, để nói lên tâm trạng thương nhà nhớ nước, đau xót niềm đau dân tộc, khi hai vị vua này bị thực dân Pháp đày sang đảo Réunion (Phi Châu) năm 1916. Bên cạnh đó, tác giả còn để gửi gắm nỗi niềm riêng của mình:

Khuê phụ thán

I

Chồng hỡi chồng ơi ! Con hỡi con !
Cùng nhau chia cách mấy thu tròn.
Ven trời góc bể buồn chim cá,
Dạn gió dày sương tủi nước non.
Mộng điệp khéo vì ai lẽo đẽo,
Hồn quyên luống để thiếp thon von.
Ngày qua tháng lại trông đăm đẳm,
Muôn vạn xa xuôi mắt đã mòn.

II

Đã mòn con mắt ở Phi Châu,
Có thấy chồng đâu con ở đâụ
Dẫu đặng non xinh cùng bể tốt,
Khó ngăn ió thảm với mưa sầụ
Trách ai dắt nẻo khôn lừa lọc,
Khiến thiếp ra thân chịu dãi dầụ
Bớ bớ xanh kia sao chẳng đoái,
Xui lòng oằn oại trót canh thâụ

III

Canh thâu chưa nghỉ hãy còn ngồi,
Gan ruột như dầu sục sục sôị
Nghĩa gá ấp yêu đành lỡ dở,
Công cho bú mớm chắc thôi rồị
Quyết gìn giữ dạ tròn sau trước,
Biết cậy nhờ ai tỏ khúc nôi !
Dâu bể xanh xanh trời một góc,
Hỡi chồng ơi ! Với hỡi con ôi !

IV

Con ôi ! Ruột mẹ ngướu như tương,
Bảy nổi ba chìm xiết thảm thương.
Khô héo lá gan cây đỉnh Ngự,
Đầy vơi giọt lệ nước sông Hương.
Quê người đành gởi thân trăm tuổi,
Đất tổ mong vì nợ bốn phương.
Mẹ cũng trông mau rồi một kiếp,
Để cho vẹn vẽ mối cang thường.

V

Cang thường gánh nặng cả hai vai,
Biết cậy cùng ai tỏ với aị
Để bụng chỉ e tằm đứt ruột,
Hở môi thì sợ vách nghiêng tai.
Trăng khuya nương bóng chênh chênh một,
Kiếng bể soi hình tẻ tẻ hai.
Nhắm thử từ đây qua đến đó,
Đường đi non nước độ bao dài ?

VI

Bao dài non nước chẳng hay cùng,
Xin gởi hồn ta đến ở chung.
Sống thác miễn cho tròn một tiết,
Trước sau khỏi thẹn với ba tùng.
Quê nhà đã có người săn sóc,
Đất khách nương nhau khỏi lạ lùng.
Mảng tính chưa xong vừa chớp mắt,
Trống lầu đâu đã đổ lung tung.

VII

Đã đổ lung tung tiếng trống thành,
Giựt mình tỉnh dậy mới tàn canh.
Sương sa lác đác dằn tàu lá,
Gió thổi lai rai lạc bức mành.
Cảnh ấy tình này thôi hết muốn,
Trời kia đất nọ nỡ bao đành.
Thương nhau chẳng đặng cùng nhau trọn,
Xin hẹn chung cùng kiếp tái sanh.

VIII

Kiếp tái sanh may có gặp không,
Kiếp này đành thẹn với non sông.
Chiêm bao lẩn thẩn theo chơn bướm,
Tin tức bơ vơ lạc cánh hồng.
Tính tới tính lui thân cá chậu,
Lo quanh lo quẩn phận chim lồng.
Đã không chung hưởng thôi thì chớ,
Sao lỡ xa nhau chồng hỡi chồng !

IX

Hỡi chồng ! Có thấu nỗi nầy chăng ?
Sóng gió khi không dậy đất bằng.
Non nước chia hai trời lồng lộng,
Cha con riêng một biển giăng giăng.
Mối sầu kia gỡ khoanh chưa hết,
Giọt thảm này tuôn bửng khó ngăn.
Ngán bấy cuộc đời khôn gượng gạo,
Canh chầy còn ở dưới cung trăng.

X

Ở dưới cung trăng luống nỉ non,
Đắng cay như ngậm trái bồ hòn.
Khói mây giọng quốc nghe hơi mỏn,
Sương tuyết mình ve nhắm đã mòn.
Lằn mõ làng xa canh lốc cốc,
Tiếng chua chùa cũ dộng bon bon.
Nỗi riêng ai biết ta thương nhớ,
Chồng hỡi chồng ơi ! Con hỡi con !

Tháng 3, 1919

[phale]

Bài họa của Vua Thành Thái:

1

Vợ hỡi vợ ! con hỡi con
Cách nhau trăng khuyết lại trăng tròn
Ruột tằm đòi đoạn như tơ bủa
Nước mắt từng phen luống nỉ non
Xót nỗi tha hương trời thẳm thẳm
Chạnh niềm cố quốc núi thon von
Trách ai chích mát lòng chim cá
Vàng đá xui nên phải mỏi mòn.

2

Mỏi mòn con mắt góc trời Âu
Lủi thủi quê người trôi nổi đâu
Góc bể mai chiều cam dạ giận
Chân trời khuya sớm héo gan sầu
Ba sinh lỡ dở đường duyên nợ
Muôn dăm phôi pha đám lửa dầu
Ngẫm lại cuộc đời luôn chán ngán
Một mình trằn trọc suốt canh thâu.

3

Canh thâu trằn trọc đứng lại ngồi
Đáo để nhân tình huyết phải sôi
Chí cả còn chưa xong chuyện ấy
Bợm già đâu đã mắc tay rồi
Má hồng luống để ai cam phận
Con trẻ đành lìa nỡ khúc nôi
Trẻ tạo cột người ghê gớm thật
Hỡi vợ ơi ! với hỡi con ơi !

4

Con ơi không lấy nối dòng tương
Nghĩ đến con mà thiệt thảm thương
Bởi chút xót xa tình cốt nhục
Mà ra đau đớn cảnh tha hương
Tuôn lồng cha đã đành khôn nẻo
Tháo củi con rày cũng hết phương
Thôi thế thì thôi đành mặc thế
Sao cho khỏi lỗi đạo cang thường.

5

Cang thường ai kẻ nặng hai vai
Quanh quất bây giờ biết hỏi ai ?
Cảnh ấy tình này thêm xót dạ
Trời kia đất nọ nỡ bưng tai
Đã không non nước gom về một
Lại khiến gương đồng lại bể hai
Dâu bể đa đoan thôi hết nói
Ôm lòng thương xót thở than dài.

6

Thở dài than vắn biết ai cùng
Rượu giải sầu nay cạn mấy chung
Cám cảnh thê nhi trời chiếc bách
Biết ai vây cánh giũ mây tùng
Yêu tình mỏi mắt trông đăm đắm
Cảnh vật cùng ta ngó lạnh lùng
Non nước chia hai đau đớn nhỉ !
Thành sầu khôn nổi mở cho tung.

7

Ai mở cho tung mấy cửa thành
Tư bề lạ mắt lính ai canh ?
Ngùi trông bể Á tàu phun khói
Chạnh ngó trời Phi liễu rủ mành
Trách bớ cao xanh sao chẳng đoái
Lạc loài đen bạc nỡ sao đành
Sống thừa thôi thế mong gì nữa
Đành để quê người gửi tử sanh.


8

Gửi tử sanh này có tủi không
Nghĩ ra thêm thẹn với non sông
Bốn bề chỉ thấy người đen trắng
Tấc dạ khôn khuây giống lạc hồng
Ngày gửi buồn theo hơi gió lọt
Đêm khuya thẹn với bóng trăng trong
Nỗi niềm biết mấy ai bày tỏ
Trời rộng mênh mông núi chập chồng.

9

Chập chồng biết có nẻo nào chăng
Nhắn nhủ cùng ai kẻ ban bằng
Tơ tóc kiếp này đành ngắn ngủi
Bèo mây nỗi ấy nói dài giăng
Chiêm bao hoạ có đôi khi gặp
Tin tức bây giờ lắm nỗi ngăn
Căn dặn đôi lời ghi để dạ
Thương thay chênh chếch nửa vầng trăng.

10

Chếch nửa vầng trăng một nước non
Một cây thôi đã khó nên hòn
Kêu sương tiếng nhạn hơi ròng rã
Nhớ nước chim quyên gáy héo mòn
Lạch cống quanh nhà xô cuộn cuộn
Đồng hồ trên vách đánh boong boong
Mục mài nước mắt tình không cạn
Vợ hỡi vợ ! con hỡi con.